Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt!
Alfons Zgrzebniok, dowódca powstań śląskich - cz. II
Alfons Zgrzebniok ps. Rakoczy?(fot. ckziumragowo.pl)
Proszowice, 8-02-2021
Strony rodzinne Zgrzebnioków
najstarsza widokówka Dziergowic z przed 1903 roku (fot. dziergowice.pl)
plakat z wystawy w rybnickim muzeum (fot. muzeum.rybnik.pl)
16 sierpnia 1891 roku we wsi Dziergowice (Dziergowitz) w ówczesnym powiecie kozielskim (Landkreis Cosel) urodził się Alfons Zgrzebniok, późniejszy dowódca I i II powstania śląskiego. Po napaści wojsk pruskich Fryderyka II Hohenzollerna w 1740 roku Górny Śląsk od 1742 roku pozostawał w granicach państwa pruskiego, a od 1871 r. - wraz z Prusami - znalazł się w administracji zjednoczonego państwa niemieckiego.
Kiedy Alfons Zgrzebniok przyszedł na świat, na Górnym Śląsku odżywał właśnie polski ruch narodowy tłumiony przez poprzednie dwa dziesięciolecia w okresie Kulturkampfu. Dymisja "żelaznego kanclerza" Ottona von Bismarcka w 1890 r. spowodowała, że oprócz redagowanego jeszcze od czasów Wiosny Ludów (1848) przez Józefa Lompę "Dziennika Górnośląskiego" i "Katolika" redagowanego od 1868 r. przez Karola Miarkę pojawiły się nowe wydawnictwa: "Nowiny raciborskie" (1889) i "Gazeta Opolska" (1890); powstały na Śląsku liczne polskie towarzystwa kulturalno-oświatowe: Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" (pierwsze gniazdo na Śląsku - 1895), pierwsze Banki Ludowe (1895), liczne chóry i zespoły amatorskie. W Koźlu Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" założono w 1904 r., natomiast Bank Ludowy powstał w 1903 r.
Wieś Dziergowice w 1900 r. liczyła 1740 katolików, 18 protestantów i 3 Żydów. We wsi istniała 6-klasowa szkoła elementarna, do której uczęszczało 362 uczniów. W 1910 roku żyło we wsi 1788 mieszkańców - 1585 mówiących po polsku, 107 mówiących po niemiecku i 76 posługujących się oboma językami. Landkreis według ostatniego spisu powszechnego przed I wojną światową przeprowadzonego przez władze niemieckie w 1910 r. zamieszkiwało 78% mieszkańców podających język polski jako mowę ojczystą. Spośród wsi powiatu kozielskiego leżących na wschodnim brzegu Odry Dziergowice miały wśród Niemców za sprawą działających tu księży Pawła i Jana Brandysów, opinię "polskiej twierdzy". Z tej małej miejscowości i z jej najbliższych okolic wywodziło się wielu działaczy zaangażowanych w walkę o polskość Śląska, jak ks. Józef Szafranek czy Juliusz Jacek.
Oni wskazali mu drogę
(fot. o-nauce.pl)
Ks. Józef Szafranek(ur. 18 lutego 1807 r. w Gościęcinie koło Koźla, zm. 7 maja 1874 r. w Bytomiu). Święcenia kapłańskie przyjął 9 marca 1831 r. we Wrocławiu. W latach 1831 - 1832 był wikarym w Przędzinie, 1832-1839 w Raciborzu, a od 1840 aż do śmierci proboszcza bytomskiej parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Od 1844 r. wydawał w języku polskim kalendarze. Angażował się politycznie: w latach 1848- 1849 był posłem do Pruskiego Zgromadzenia Narodowego. Założył pierwszą szkołę zawodową w 1853 r. oraz przyczynił się do założenia w 1867 r. polskiego katolickiego gimnazjum w Bytomiu oraz szkoły średniej dla dziewcząt i ochronki. Zakładał "szkoły niedzielne", wprowadził msze św. szkolne, nabożeństwa i kazania dla dzieci, organizował pielgrzymki do Piekar i na Gorę św. Anny. W czasach Kulturkampfu w 1873 r. został przez władze pruskie odsunięty od nadzoru nad szkołami (w 1872 r. zakazano nauczania w szkołach elementarnych języka polskiego na obszarze rejencji opolskiej).
(fot. o-nauce.pl)
Ks. Paweł Brandys(ur. 4 grudnia 1869 r. w Pawłowicach, pow. pszczyński, zm. 24 czerwca 1950 r. w Michałkowicach). Pochodził z chłopskiej rodziny w której pielęgnowano polskie tradycje niepodległościowe - według przekazów rodzinnych jeden z przodków - Brandys - miał w 1794 r. na rynku w Krakowie wręczyć Kościuszce pieniądze zebrane wśród Ślązaków na cele narodowe. Po ukończeniu gimnazjum w Pszczynie rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie we Wrocławiu (1892-1896), w trakcie których był czołowym działaczem Towarzystwa Akademików Górnoślązaków. Od 1900 r. proboszcz w Dziergowicach. W latach 1907-1918 przez dwie kadencje poseł do Raichstagu z powiatu opolskiego. Od 1919 r. był organizatorem wieców agitujących za połączeniem Górnego Śląska z Polską. Aktywnie działał w okresie plebiscytu. Na probostwie w Dziergowicach odbywały się poufne narady z przedstawicielami czołowych polskich stronnictw politycznych. Po podziale Górnego Śląska w 1922 musiał opuścić Dziergowice. Został proboszczem w Michałkowicach koło Siemianowic Śląskich. Senator RP. W czasie okupacji dwukrotnie wysiedlany, pozostawał pod ścisłym nadzorem gestapo - zły stan zdrowia uchronił go przed zsyłką do obozu koncentracyjnego. Po wojnie wrócił do Michałkowic. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.
(fot. o-nauce.pl)
Ks. Jan Brandys(ur. 13 listopada 1886 r. w Pawłowicach, zm. 27 lutego 1970 r. w Londynie). Po ukończeniu gimnazjum w Pszczynie, podobnie jak jego starszy brat Paweł, rozpoczął studia teologiczne na Uniwersytecie we Wrocławiu, w trakcie których przystał do tajnej Grupy Narodowej, rozpoczynając działalność polityczną i niepodległościową. W 1912 r. otrzymał święcenia kapłańskie i rozpoczął posługę w górnośląskich parafiach. W 1919 r. stał się jednym z pierwszych członków Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Z ramienia Naczelnej Rady Ludowej został mianowany naczelnym kapelanem wojsk powstańczych. Zagrożony aresztowaniem wyjechał do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie został kapelanem 1 Pułku Strzelców Bytomskich.
Razem z pułkiem wziął udział w wojnie polsko - bolszewickiej i został ranny podczas walk na Wileńszczyźnie. Po rekonwalescencji powrócił na Górny Śląsk i zamieszkał u brata, który był proboszczem w Dziergowicach, organizując wiece plebiscytowe i przemawiając na nich. Przed III powstaniem stworzył duży oddział ochotników zza Odry, tzw. grupę dziergowicką, na czele której walczył na odcinku Racibórz - Kędzierzyn. Po zakończeniu powstania został komisarzem likwidacyjnym na 5 powiatów z siedzibą w Rybniku.
W okresie międzywojennym był proboszczem w Brzezinach Śląskich i w parafii św. Barbary w Chorzowie oraz aktywnym działaczem Związku Powstańców Śląskich. Po wybuchu II wojny światowej wyemigrował do Francji, gdzie był urzędnikiem polskiej kurii polowej i kapelanem w obozie polskim w Coëtquidan. Po kapitulacji Francji został kapelanem Samodzielnej brygady Strzelców Karpackich, a od 1942 roku w randze pułkownika szefem duszpasterstwa Polskich Sił Zbrojnych na Środkowym Wschodzie z siedzibą w Kairze. Po zakończeniu wojny został dziekanem emigracyjnego dekanatu "Londyn", awansując pod koniec życia na generała brygady. Odznaczony był trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi oraz Złotym Krzyżem zasługi, a na emigracji Krzyżem Komandorskim oraz Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta.
Dzieciństwo
Ważnym czynnikiem kształtującym światopogląd oraz świadomość przynależności narodowej młodego Alfonsa Zgrzebnioka była jego najbliższa rodzina: ojciec Juliusz i matka Eleonora z domu Rakoczy. Rodzice prowadzili gospodarstwo rolne, ojciec dodatkowo zakład szewski, a matka - nieduży sklep spożywczy. Eleonora była kobietą światłą, uczyła swoje dzieci pisać i czytać po polsku zanim poszły do niemieckiej szkoły.
W domu Zgrzebnioków prenumerowano polskie czasopisma, m.in.: "Katolika", "Nowiny Raciborskie", "Gazetę Opolską". Ojciec, współzałożyciel Towarzystwa Rolników i Robotników, wychowywał swoje dzieci na patriotów, posiadał własną, choć skromną, bibliotekę polskojęzycznych wydawnictw, z której prócz członków rodziny mogli korzystać również mieszkańcy Dziergowic.
w ostatnim rzędzie w środku, najwyższa, to matka Józefa Pajączka, a zarazem babcia Józefy Miszczyk z d. Pajączek, siostra Alfonsa Zgrzebnioka, który na zdjęciu siedzi pierwszy z prawej w pierwszym rzędzie, późniejszy dowódca dwóch powstań śląskich, Alfons Zgrzebniok, to cioteczny dziadek Józefy Miszczyk (fot. o-nauce.pl)
Alfons urodził się jako pierworodny. Miał trzech braci: Antoniego, Franciszka i Jana, oraz pięć sióstr: Marię, Ludwinę, Reginę Agnieszkę i Eufrozynę (jej syn Gerard Kusz wybrał stan duchowny). Wpływ na jego wychowanie miał też proboszcz ks. Paweł Brandys, to on w dużym stopniu kształtował umysły dziergowickich dzieci.
Eleonora i Juliusz Zgrzebniokowie - rodzice Alfonsa, przed tzw. laubą swojego domu w Dziergowicach, dzisiaj tego domu już nie ma (fot. Komendant Rakoczy...)
Młodość
stara pocztówka Loslau - Wodzisław Śląski (fot. archiwum.allegro.pl)
Ukończenie szkoły podstawowej z obowiązkowym językiem niemieckim nie było wystarczające do dalszej nauki w gimnazjum, dlatego rodzice wysłali syna do Wodzisławia na stancję do niemieckiego nauczyciela. Dopiero po roku rozpoczął naukę w gimnazjum w Raciborzu (od razu w III klasie), gdzie w 1909 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. W Raciborzu zetknął się z Kółkiem Narodowym, którego został przewodniczącym.
W 1909 r. rozpoczął studia na Wydziale Teologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Zaangażował się w działalność tajnego Związku Młodzieży Polskiej "Zet". Wybuch I wojny światowej 28 lipca 1914 roku przerwał studia Alfonsa Zgrzebnioka. W listopadzie 1914 r. został powołany w szeregi niemieckiego wojska i skierowany na front. Bardzo szybko zorientowano się, że posiada wybitne zdolności przywódcze. Awansowany na podporucznika w 1917 r. był jednym z nielicznych oficerów - Polaków z Górnego Śląska w wojsku niemieckim.
na zdjęciu z lewej strony: Alfon Zgrzebniok na studiach we Wrocławiu, 1912-1914, na drugim zdjęciu: akademicy Uniwersytetu Wrocławskiego, od lewej - późniejszy biskup polowy Józef Gawlina, Frnaciszek Matuszczyk i Alfons Zgrzebniok (fot. o-nauce.pl)
Przerzucany z frontu na front był trzykrotnie ranny. Ostatnia rana wymagała leczenia szpitalnego - Zgrzebniok został skierowany do szpitala w Lipsku, gdzie przebywał do końca wojny. Do Dziergowic wrócił w grudniu 1918 r., tuż przed świętami Bożego Narodzenia.
żołnierze niemieccy w okopach w czasie I wojny światowej, w górnym rzędzie pierwszy z prawej Alfons Zgrzebniok (fot. o-nauce.pl)
