Był sobie dwór (i folwark)... cz. I

	pomóżcie!!! ;)
	Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt! skarby@24ikp.pl. Inne kontakty z nami: TUTAJ! Redakcja IKP

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kursy walut
NBP	2023-01-24
USD	4,3341	+0,23%
EUR	4,7073	-0,24%
CHF	4,7014	-0,22%
GBP	5,3443	-0,38%
Wspierane przez Money.pl

Był sobie dwór (i folwark)... cz. I

rysunek poglądowy (źródło: pl.wikipedia.org + IKP)

Proszowice, 16-03-2023

Powstanie i znaczenie

     Proszowice po lokacji w roku 1358 stały się miastem królewskim. Wiązało się to z wzięciem go pod opiekę samego władcy i z czasem wybudowaniem w nim dworu królewskiego, w którym zatrzymywały się koronowane głowy i ich rodziny.

     Obecnie na próżno szukać jakiegokolwiek materialnego śladu po dworze i jego zabudowaniach. Nie mamy nawet żadnych zachowanych publikacji w postaci szkiców ukazujących jego wygląd. Pozostają jedynie wzmianki źródłowe opisujące widok i zagospodarowanie przestrzenne (głównie od XVI wieku i później) dające możliwość wyobrażenia sobie tego obiektu.

     Z lokalizacją, gdzie znajdował się dwór wraz z folwarkiem królewskim nie jest bardzo trudne do ustalenia. Znajdował się niedaleko za rogatkami miasta wraz z zabudowaniami królewskiego folwarku. Dwór jako curia Proschoviensis jest wymieniony pierwszy raz dopiero w 1393 roku, zważywszy na fakt, że jego budowę wraz z folwarkiem zlecił z dużą dozą pewności już Kazimierz III Wielki. Mowa wówczas o realizujących królewskie zamówienia kaflarzach. Bocheńskie rachunki żupne z lat 1394-1421 wspominają o proszowickiej siedzibie jako castrum [Rachunki żupne bocheńskie z l. 1394-1421, wyd. J. Karwasińska, "Archiwum Komisji Historycznej", nr 3, seria 3, Kraków 1939, s. 139, 142, 144 i nast.]: Ad castrum Proszowicze, bancos quinque, mensuras decem. Chodzi tutaj o dowóz soli. Określenie castrum znaczy nic innego jak warownia, jednak mało prawdopodobne, by proszowicki dwór miał charakter zamku obronnego. Z pewnością był siedzibą podstarościego (dzierżawcy) lub zarządców i miejscem wypoczynkowym rodziny królewskiej. Zatrzymywali się tu władcy, członkowie rodziny, dworzanie. Proszowice były zobowiązane do przygotowania koni i podwód dla przybywających królewskich gości z Krakowa, którzy robili tutaj postój w drodze z Wawelu i na Wawel, czasem dłużej w okresie letnim (miasto z tego obowiązku zwolnił Władysław II Jagiełło w 1409 roku).

     W źródłach można odnaleźć wiadomości o służbie dworskiej. W roku 1394 na kartach historii w Rachunkach dworu Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388 do 1420 pojawia się Sówka, która pełniła rolę służącej na dworze proszowickim (mulieri servienti in curia Proszoviensi) i rzemieślnik z Proszowic imieniem Wojciech - Alberto fabro in Proschowice. Samo słowo fabro oznacza stolarza, jednak możliwe, że chodzi o fabbro, czyli kowala, bowiem ów Wojciech zajmował się dorabianiem zamków i kluczy do dworskich drzwi. Z kolei w roku 1456 poznać można pana o imieniu Thori (Chori) - stałego rezydenta dworu królewskiego [AGAD. ASK. I, nr 15, k. 9-14 (zdigitalizowany), https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/17711125 (dostęp 18.02.2023)]. Prawdopodobnie był on zarządcą proszowickiej siedziby królewskiej. Był on zaopatrywany w żywność przez podrzęczego proszowickiego Klemensa z królewskich dóbr. Z tego samego roku pochodzi informacja o wydatkach na służbę dworską (Familie que in curia serviebat distribucio), na podstawie której można się dowiedzieć składu owej służby: kucharka, klucznik, pastuch wołów, pastuch krów i pastuch cieląt [Tamże, k. 57, por. też k. 58 (zdigitalizowany)].

     Jak wspomniano na początku, nie zachowały się żadne znane wizerunki ukazujące dwór. Biorąc pod uwagę fakt, że w Proszowicach często bywali królowie i niemal stale ktoś z ich rodziny, jak również, że przyjeżdżały tutaj zagraniczne poselstwa (w 1412 roku posłowie moskiewscy i ruscy, w roku 1419 monarchę oczekiwały poselstwa wołoskie i greckich schizmatyków) oraz że w Proszowicach znajdowała się stacja dla udających się głównie w kierunku Litwy wysłanników królewskich, można wyciągnąć wnioski, iż ów dwór musiał być dużych rozmiarów. W źródłach można napotkać wiadomości jedynie o naprawie jednego z dworskich budynków określanego jako dom. W 1407 roku miasto nawiedził wielki pożar, który strawił również dwór. Został on odbudowany/przebudowany w 2 dekadzie XV wieku, gdy w 1416 roku niejaki Paszek sprowadził do Proszowic cieśli, którzy mieli pracować dla króla. Na przełomie lat 1419/1420 przy dworze przez 21 kolejnych tygodni pracowali dwaj mistrzowie [F.Piekosiński, Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388-1420, wyd. Akademia Umiejętności, W.L.Anczyc, Kraków 1896, s. 559, (zdigitalizowany), https://polona.pl/item/rachunki-dworu-krola-wladyslawa-jagielly-i-krolowej-jadwigi-z-lat-1388-do-1420,NzE5MDQz/5/#info:metadata (dostęp 18.02.2023)] (prawdopodobnie cieśle), którzy prowadzili prace naprawcze nad wspomnianym domem. Wielkorządca krakowski w 1456 roku w swojej księdze rachunkowej zapisał wydatki pro reformacione domorum in curia. W tym przypadku chodziło konkretnie o naprawę dachu, budynków spiżarni i parkanu [AGAD. ASK. I nr 15, k. 58 (zdigitalizowany)].

     Częstym gościem na proszowickim dworze była królowa Elżbieta Łokietkówna, siostra lokatora miasta Kazimierza III Wielkiego. Jednak najczęściej jak wyliczono, w Proszowicach bywał król Władysław II Jagiełło, który chętnie zatrzymywał się po wyjeździe z Krakowa lub w drodze powrotnej albo gdy chciał po prostu odpocząć po łowach w Puszczy Niepołomickiej. Zaglądały tu również żony króla: Jadwiga w latach 1389, 1394, 1395 [F.Piekosiński, Rachunki dworu..., s. 113, 254, 269, 272]; Anna Cylejska [Tamże, s. 393 i nast.] w 1411 roku; Elżbieta Granowska-Pilecka w 1418 i 1419 roku. Oczywiście w późniejszych latach koronowane głowy również przybywały do Proszowic, jak np. Kazimierz IV Jagiellończyk wraz z żoną Elżbietą Habsburg (bardziej znana w polskiej historiografii jako Elżbieta Rakuszanka) i dziećmi, którzy bywali tutaj równie często. Dzięki Rachunkom wielkorządowym krakowskim wiadomo, że 12 maja 1461 roku z dworu w Proszowicach wysłano do Niepołomic 12 antałów miejscowego piwa. Podrzędztwo proszowickie (proszowskie) było ważną częścią polityki gospodarczej żony króla Zygmunta I Starego, królowej Bony, która także odwiedzała Proszowice. W miejscowym dworze podczas podróży do Wilna z transportem ciała ukochanej żony Barbary Radziwiłłównej 21 maja 1551 roku zatrzymał się Zygmunt II August.

     Dwór w Proszowicach był ważnym etapem na trasie Kraków-Wilno, a obecna ul. Królewska łącząca rynek z dworem częścią szlaku Jagiellonów. Nazwę tę otrzymała w XVII wieku, wcześniej zwana Przedmieściem Ku Dworowi lub po prostu Przedmieściem Wielkim.

(źródło: zachod-wschod.pl)

Infrastruktura - czyli jak wyglądał dwór i folwark w Proszowicach

     Do dworu od strony miasta wjeżdżało się drogą przez drewniane wrota na biegunach pokrytych słomą lub gontami. Przez nie dostawało się na podwórze, które do końca wieku XVII było otoczone drewnianym płotem, a po 1725 roku tylko plecionym ogrodzeniem z chrustu. Na końcu podwórza znajdował się budynek mieszkalny z drewna. Kryty gontami, a po wojnie północnej z lat 1700-1721 strzechą. Do roku 1692 nazywany domem wielkim, do 1710 roku dworem, do 1725 roku folwarkiem, do 1739 roku budynkiem folwarcznym i wreszcie po wybudowaniu nowego budynku w 1744 roku budynkiem starym. Był on budowlą dwudziałową z gankiem i obszerną sienią, z której prowadziło przejście do będącej w lewym skrzydle dużej izby, która łączona była z małym pokojem i komórką. W prawym skrzydle znajdowała się izba stołowa, która także połączona była z pokojem i komórką. Do prawego skrzydła przed 1665 rokiem dobudowano część z dwiema izbami, pokojem, alkierzem i komorą. Do tych pomieszczeń, oddzielonych od reszty budynku, prowadziło osobne wejście z sienią, przy której znajdowały się pomieszczenia gospodarcze: kuchnia, piekarnia, żłób dla krów, przegroda dla cieląt. W przybudówkach były spiżarnie, kurnik, chrustowa wozownia, obora i tzw. sekretne miejsce [F.Leśniak W okresie Polski szlacheckiej [w:] Historia Proszowic. Zarys dziejów do 1939 roku, pod red. F. Kiryka, Kraków 2000, s. 208]. Nowo wybudowaną część ze względu na zamieszkanie jej przez urzędnika nazywano budowanie urzędnicze [Tamże, s. 208]. W roku 1736 odnotowano konieczność remontu, na który się jednak nie zdecydowano i większą jego część po prostu wyburzono w 1744 roku. Pozostało tylko lewe skrzydło wybudowane kilkadziesiąt lat wcześniej. Zyskał miano budynku starego dla podstarościego, ale i ta część przestała z czasem istnieć.

     Funkcję budynku dla podstarościego przejął wybudowany w 1744 roku drewniany nowy dwór zwany folwarkiem. Jego dach pokryto strzechą w układzie dwudzielnym. Lewa część zajmowała izba stołowa, pokój, alkierz i komora. Z drugiej strony była piekarnia, spiżarnia, dwie komory, do której przylegała wozownia i ustęp (prewet). I ten budynek potrzebował renowacji, przede wszystkim dach, które stan w 1776 roku pozostawiał wiele do życzenia.

     Mniej więcej w 1679 roku wybudowano budynek mieszkalny z pięcioma pokojami, przybudówką z komorą, kurnikiem i chlewikiem dla gęsi. Niestety brak funduszy uniemożliwił dokończenie inwestycji. Pozbawiony po części dachu (pokrytego gontami) po prostu ulegał niszczeniu. W 1692 roku pojawiła się szansa na ukończenie budowli dzięki nakazowi dla wielkorządców: A że w Proszowicach od dawnego czasu dwór de novo wystawiony i nakryty, a wniem izby i pomieszczenia niedokończone, a na to niewielki sumpt przywiedzie, tedy zlecamy to urodz. wielkorządcy, aby dwór ten dokończyć kazał kosztem skarbowym. Odgórne polecenie dające nadzieję na szczęśliwą finalizację nie spełniło się. Dwór z drzewa dawno postawiony nieskończony ostatni raz został wymieniony podczas inwentaryzacji majątku w 1710 roku, by w końcu go rozebrać.

     Ciekawostką może być fakt, że na tyłach dworu znajdowała się łaźnia. Budynek wzmiankowano w 1615 roku i był wyposażony w sagan na wodę, ławę i trzy wanny [Tamże, s. 210]. Ze względu na małe zainteresowanie kolejnych zarządców dworskich wkrótce zniknęła z otoczenia. W folwarku działała również olejarnia produkująca olej konopny. Pozostały po niej budynek wyremontował Marcin Nowak i zamieszkał w nim w roku 1783 [Tamże, s. 211].

     Przed dworem była znajdująca się na podwórzu kuchnia. Pierwszy raz odbudowana po zniszczeniach w 1679 roku, następnie w 1725 roku. W swoim wnętrzu mieściła sień, małą izbę i dwie komórki. Przy izbie wybudowano piwnicę ziemną. W małych piwnicach na obszarze obory przechowywano nabiał. W zagrodzie również znajdowały się takie pomieszczenia zwane lochami [Tamże, s. 210]. Blisko dworu w latach 1692-1736 stał gąsior na wsadzanie chłopów, który w roku 1744 zastąpiono turmą czyli dorotką. Krótko wyjaśniając, chodzi zwyczajnie o kozę, areszt. Na terenie dworu mieściła się również chruściana szopa zwana psiarnią, którą odnotowano w 1787 roku. Przy podwórzu, blisko zabudowań folwarcznych prowadzono ogrodzone chruścianym płotem dwie działki warzywne. Około 1788 roku mogło być ich trzy, gdyż pojawiają się określające je nazwy: Pod Lipami, Sulawa i W Sadzie [Tamże, s. 211]. W tym ostatnim rosły także wiśnie i śliwy.

     Za dworem znajdowała się obora, w której były głównie stajnie i chlewy w ilości w zależności od bieżących potrzeb. Przykładowo w 1615 roku były tam jedna wielka stajnia, dwie małe i dwa chlewy; w roku 1679 dwie stajnie i jeden chlew; w pierwszej połowie XVIII wieku jedna stajnia i trzy chlewy (z wyjątkiem 1710 roku, gdy było sześć chlewów); w roku 1787 jest jedna stajnia i pięć chlewów. Dzięki inwentaryzacji majątku z różnych okresów można dowiedzieć o istnieniu w tym miejscu wołowni (lata 1615, 1679, 1736), kurnika (1615), owczarni (1787) i tzw. sernik, czy specjalne pomieszczenie na słupach, w którym przechowywano dojrzewające sery (przed 1692 i w latach 1725, 1730, 1736). Ściany tych pomieszczeń były plecione z chrustu, a dachy pokryto słomą.

     Za oborą znajdowało się gospodarstwo folwarczne, które było ogrodzone drewnianym płotem. Ten stan obowiązywał do końca wieku XVII, gdy zdecydowano się postawienie parkanu z chrustu. Wejście prowadziło od osady zwanej Zagrodami. Był tam pokryty strzechą piętrowy spichlerz z gankiem postawiony ok. 1679 roku. Stopniowo, począwszy od 1736 roku niszczał, co doprowadziło do wybudowania nowej, parterowej konstrukcji w roku 1779. W sąsiedztwie spichlerza znajdowała się plewnia. W 1679 roku wybudowano dwie nowe stodoły w miejsce starych, a mniej więcej w 1787 roku postawiono trzecią.

cdn.

opracowanie: Marcin Adamus