Miasto, które chciało być wolne

	pomóżcie!!! ;)
	Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt! skarby@24ikp.pl. Inne kontakty z nami: TUTAJ! Redakcja IKP

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kursy walut
NBP	2023-01-24
USD	4,3341	+0,23%
EUR	4,7073	-0,24%
CHF	4,7014	-0,22%
GBP	5,3443	-0,38%
Wspierane przez Money.pl

Miasto, które chciało być wolne

klasztor w Hebdowie (fot. af)

Nowe Brzesko, 20-11-2003

     Nowe Brzesko zawdzięcza swoje powstanie klasztorowi brzeskiemu w Hebdowie, zwanym dzisiaj hebdowskim. Przez blisko siedem wieków życie mieszczan płynęło zgodnie w rytmie klasztornych dzwonów. Jednak pod koniec XVIII wieku zbuntowani nowobrzeszczanie wypowiedzieli posłuszeństwo klasztorowi.

- O potrzebne przywileje lokacyjne i handlowe u księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego wystarał się jeden z kolejnych opatów brzeskich - Florian. On to zezwolił 6 października 1279 roku Gotfrydowi synowi Arnolda ze Ślesina (ob. woj. kaliskie) na lokowanie miasta Nowe Brzesko na prawie niemieckim i średzkim. Gotfryd zostaje pierwszym wójtem - czytamy w opracowaniach historycznych Włodzimierza Chorązkiego.

     Początkowo wójt i mieszczanie nowobrzescy korzystali z wielu przywilejów m.in. nie musieli odrabiać pańszczyzny na rzecz klasztoru. - Z biegiem lat przewidziane w przywileju lokacyjnym prawa wójta i mieszczan Nowego Brzeska ulegały szeregowi ograniczeń. Wzrastała rola klasztoru, a zwłaszcza miejscowej szlachty. Przez blisko siedemset lat życie tego nadwiślańskiego miasteczka i większości pobliskich wiosek płynęło w rytmie klasztornych dzwonów - pisze dalej W.Chorązki.

     Siedmiowiekowa cierpliwość nowobrzeszczan pękła jak bańka mydlana w latach osiemdziesiątych XVIII wieku. Wypadki jakie miały wówczas w Nowym Brzesku zaliczane są do pierwszych w Polsce wystąpień antyfeudalnych. Zorganizowany, czynny i masowy opór nowobrzeskich mieszczan wymierzony został przeciw właścicielowi miasta - konwentowi zakonu hebdowskiego.

- Tego typu wystąpienia ze względu na surowe represje oczywiście nie należały do zbyt częstych - i dlatego zasługują na bliższe poznanie. Jeśli chodzi o Nowe Brzesko wspomniane wypadki przybrały tam szczególnie ostrą postać; w latach osiemdziesiątych walka tamtejszych mieszczan o swe prawa osiągnęła apogeum. Wówczas miasto odrzuca całkowicie władzę swych panów i zrywa więzy zależności feudalnej, ustanawiając na drodze "wolnej elekcji" niezależne od dziedziców organy miejskie. W ten sposób Nowe Brzesko stało się na przeciągu szeregu lat faktycznie wolnym miastem. Jest to w historii miast prywatnych tego okresu prawdziwy ewenement. Jak wiadomo, tak wysokie żądania, połączone z czynnym oporem, wystąpiły ze strony tych miast dopiero w okresie Sejmu Wielkiego, a szczególnie po uchwaleniu Konstytucji 3-go Maja. Bardzo interesujący jest również fakt, że wspomniana bezpośrednia walka mieszczan nowobrzeskich łączy się z procesem sądowym, prowadzonym w asesorii pomiędzy klasztorem hebdowskim, a miastem. Proces ten, rozpoczęty w początku lat sześdziesiątych XVIII wieku i trwający z niewielkimi przerwami co najmniej 30 lat - czytamy w opracowaniu historycznym pt. "Miasto, które chciało być wolne" - Tomasza Opasa.

     Wiadomości o zajściach w Nowym Brzesku zaczerpnięte zostały z dwóch ksiąg sądu wyższego prawa magdeburskiego na zamku krakowskim oraz odpisów z dokumentów sądowych asesorii. Szczególnie bogate źródło informacji na powyższy temat stanowią wspomniane dwie księgi sądu krakowskiego - A oto przebieg wypadków w Nowym Brzesku wg relacji wspomnianych dokumentów - Pierwsze ważniejsze wydarzenie dokładnie umiejscowione w czasie przypada na rok 1761. W owym roku zapadł wyrok sądu asesorskiego w sporze miasta i konwentu, o którego wcześniejszym przebiegu nic konkretnie nie wiemy. Znany jest tylko przedmiot sporu. Chodziło przede wszystkim o powinności i własność nieruchomości miejskich, w mniejszym zaś stopniu o sprawy związane z wyborem władz miejskich. Jak sądzić można z wielu późniejszych wzmianek, dekret asesorii był raczej bardziej pomyślny dla mieszczan niż klasztoru. Nie kończy on jednak sporu, gdyż jego postanowienia nie są w większości respektowane przez właścicieli miasta. Stopniowo coraz bardziej zaostrzało to konflikt. Rok 1782 zapoczątkował wieloletni okres najgwałtowniejszych postanowień mieszczan nowobrzeskich. Nieoczekiwanie wywołała je sprawa wyboru magistratu. Jeśli chodzi o konwent, czuł się on uprawniony do desygnowania swych kandydatów na urzędy miejskie. Gdy w 1782 roku przeor zjechał na elekcję landwójta - z góry wyznaczonego przez siebie Stanisława Sropińskiego i określanego jako "człowieka uczciwego, posesjonata dobrze rządzącego się" - mieszczanie "z tumultem, krzykiem temu sprzeciwili się". Przeor wraz ze swą asystą musiał opuścić miasto. Po jego wyjeździe mieszczanie wybrali burmistrza którym został Grzegorz Staniszewski i sześciu radnych: Jana Szropińskiego, Bartłomieja Szropińskiego, Walentego Jaworskiego, Jana Szubę, Stefana Szczepaniaka i Michała Pawłowskiego. O wyborze tym mieszczanie powiadomili jednak przeora "jako wójta miasteczka", ale "sami - jak stwierdza ks. Machacewicz - wykonali jurament i przysięgam, zwierzchności i przeorom jej ubliżając". Miasto w tym czasie dążyło już jednak do pełnego usamodzielnienia się. "Wybicie się spod władzy i juryzdykcji konwentu dziedzicznej oświadczali" - mówi dalej ks. Machacewicz. Na zapytanie zaś mieszczan o to, przed kim składali jurament otrzymuje odpowiedź: "przed Panem Jezusem i pospólstwem". Podobnie też zareagowali oni na uwagę wspomnianego księdza, że "pospólstwo nie jest miasta dziedzicem". W odpowiedzi bowiem na to mieszczanie wnieśli swoje juramenty i informację o wyborach do ksiąg miejskich. Wydaje się, że w tym właśnie momencie nastąpiło całkowite zerwanie przez mieszczan więzów zależności dominialnej. Wskazują na to informację o dalszym rozwoju wypadków w Nowym Brzesku.

     Nie jest w pełni jasne, jakie zakończenie miał wieloletni jeśli nie wielowiekowy, spór miasta z klasztorem hebdowskim. Wydaje się jednak, że nie wygasł on przed rokiem 1795. Jeszcze np. w 1792 roku Nowe Brzesko skarżyło w asesorii swych panów o to, że domagali się od mieszczan regulowania opłaty subsidii haritatiwi.

- Podziwu godna jest więc energia i determinacja mieszczan nowobrzeskich, wykazana we wspomnianej walce. Szukając środków ratunku nie wahali się nawet prosić "Ślachetny Magistrat Stołecznego Miasta Krakowa [...] o protekcję [...] do J.W. Ministrów Koronnych". Walczyli jednak na pewno o wielką stawkę. Chodziło im bowiem nie tylko o takie sprawy, jak zmniejszenie powinności dominialnych i ograniczeń własnościowych, ale również o wzmocnienie autonomii wewnętrznej miasta, które przekształciło się nawet w następnym szeregu lat w ambitne i solidarne dążenie do uzyskania pełnej samodzielności. Godziło to już nie tylko w interes pojedynczego feudała, ale nawet, jako sprzeczne z obowiązującym prawem także w interes feudalnego państwa. Dlatego też miasto nie mogło całkowicie wygrać tej walki. Wydaje się jednak, że pewne zdobycze miasta uzyskane w czasie jej trwania, utrzymały się nadal. Widoczny jest np. fakt, że w końcu lat 90-tych i później istniała w mieście obok landwójta także - tak gwałtownie zwalczania dawniej przez panów miasta - ława miejska. Choć źródła nie wiele mówią na ten temat, uważać można, że bardzo poważną i pozytywną rolę w tej walce odegrał ówczesny magistrat. W jego działalności przebijały niewątpliwie demokratyczne tendencje. Interesujące byłoby np. ustalenie, w jakim stopniu pobudzały je postępowe hasła owych czasów i promiejska polityka obozu postępu. Tej sprawy jednak źródła bliżej nie wyjaśniają. To wszystko stawia nie wątpliwie Nowe Brzesko w rzędzie tych nielicznych miast (wsi), które potrafiły w walce o swe prawa stawiać tak szerokie i postępowe żądania daleko wyprzedzające prawne i faktyczne możliwości ich realizacji - pisze w swoim opracowaniu Tomasz Opas.

Serdecznie dziękuję pani Krystynie Gorzałczanej z Nowego Brzeska za udostępnienie materiałów.

Arkadiusz Fularski

idź do góry

powrót