|
Wojna sprawiedliwa - między etyką a polityką
 |
| św. Michał Archanioł (źródło: rodzinyemaus.pl) |
Proszowice, 7-03-2025
Wojna jest zawsze porażką ludzkości i mogłaby być ogłoszona jedynie w skrajnej ostateczności oraz na bardzo rygorystycznych warunkach, tak aby nie ucierpiała ludność cywilna - Jan Paweł II.
 |
Marek Tulliusz Cyceron
(źródło: pl.wikipedia.org) |
 |
Stanisław ze Skarbimierza
(źródło: pl.wikipedia.org) |
Pojęcie wojny sprawiedliwej (bellum iustum) od wieków stanowiło przedmiot refleksji filozofów, teologów i prawników. Od starożytności po współczesność toczyły się debaty nad moralnymi i prawnymi aspektami konfliktów zbrojnych. Czy wojna może być etycznie uzasadniona? Jakie warunki musi spełniać, aby nie być aktem niesprawiedliwości i przemocy? Te pytania są aktualne zarówno w kontekście historycznych wojen, jak i współczesnych konfliktów międzynarodowych.
Określenie wojny sprawiedliwej ma swoje korzenie w starożytności. Ludzie w starożytności uważali, że wojna jest dopuszczalna jedynie w obronie własnej lub jako odpowiedź na naruszenie praw.
W myśli chrześcijańskiej wykształciła się bardziej szczegółowa teoria wojny sprawiedliwej, która odegrała kluczową rolę w uzasadnianiu konfliktów zbrojnych. Miała ona szczególne znaczenie zarówno w kontekście walk chrześcijaństwa z innymi religiami, jak i w obliczu narastających napięć politycznych między katolikami a protestantami. W okresie reformacji i wojen religijnych każda ze stron próbowała legitymizować swoje działania, odwołując się do tej koncepcji twierdząc, że ich wojna jest moralnie uzasadniona i zgodna z boskim porządkiem. Teoria wojny sprawiedliwej stanowiła zatem nie tylko narzędzie etycznej refleksji nad przemocą, ale także środek propagandowy, służący usprawiedliwieniu działań militarnych w imię wiary i porządku.
Stanisław ze Skalbmierza (ok.1365-1431), wybitny kaznodzieja i profesor Akademii Krakowskiej, w swoich Kazaniach podkreślał, że wojna może być uzasadniona jedynie w określonych warunkach - jako obrona przed niesprawiedliwym agresorem oraz jako ostateczność, gdy wszelkie inne środki zawiodły. Jego podejście wpisywało się w szerszy nurt myśli scholastycznej, inspirowanej min. doktryną św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.
Scholastycy podkreślali, że wojna nie może wynikać z chciwości, ambicji czy pragnienia podboju - musi służyć ochronie ludności oraz przywróceniu sprawiedliwości. Dopuszczalne były jedynie działania podejmowane w obronie przed najeźdźcą, w celu zabezpieczenia pokoju lub ochrony wiary chrześcijańskiej przed zagrożeniem.
Scholastycy rozwijali tę koncepcję, określając warunki, w których wojna może być moralnie dopuszczalna. Wymieniano trzy główne kryteria:
- Słuszna przyczyna (causa iusta) - wojna musiała być prowadzona w obronie przed niesprawiedliwą agresją, dla przywrócenia sprawiedliwości lub ochrony wiary.
- Prawowita władza (auctoritas legitima) - decyzja o wojnie musiała pochodzić od legalnej władzy, np. monarchy lub Kościoła.
- Prawe intencje (intentio recta) - wojna nie mogła być prowadzona z chciwości, ambicji czy pragnienia podboju, ale w celu przywrócenia pokoju i sprawiedliwości.
Stanisław ze Skalbmierza zwracał również uwagę na moralne aspekty prowadzenia wojny. Nawet jeśli konflikt był uzasadniony, nie można było stosować okrucieństwa ani nadmiernej przemocy wobec ludności cywilnej. Podkreślał konieczność rozważenia, czy skutki wojny nie będą gorsze niż samo zagrożenie, przeciwko któremu się występuje. Wojna powinna być prowadzona wyłącznie przez uprawnioną władzę, w sposób proporcjonalny i z intencją przywrócenia sprawiedliwości, a nie osiągnięcia korzyści materialnych.
Tego rodzaju rozważania miały ogromny wpływ na późniejsze koncepcje prawa wojennego oraz etyki konfliktu zbrojnego. Choć w praktyce średniowieczne wojny często dalekie były od tych ideałów, teoretyczne założenia wojny sprawiedliwej przyczyniały się do kształtowania norm i ograniczeń dotyczących prowadzenia działań wojennych. Ujęcie Skarbimierczyka, oparte na chrześcijańskiej filozofii mądrościowej, dążyło do harmonijnego połączenia wiedzy, moralności i praktycznej umiejętności sprawowania władzy. Jego nauki były nie tylko odpowiedzią na realia późnośredniowiecznej Polski, ale także fundamentem dla późniejszej myśli republikańskiej.
Kluczowe aspekty myśli republikańskiej inspirowanej przez Skarbimierczyka:
- Prawo i moralność władzy - władza powinna być sprawowana w sposób sprawiedliwy i zgodny z normami moralnymi, co miało odzwierciedlenie w późniejszym systemie pacta conventa i zasadzie odpowiedzialności króla przed narodem.
- Dobro wspólne - nadrzędnym celem państwa jest troska o dobro wszystkich obywateli, co znajdowało wyraz w idei Rzeczypospolitej jako wspólnoty politycznej (res publica).
- Ograniczenie władzy monarszej - myśl o konieczności kontroli nad władzą królewską rozwijała się i znalazła wyraz w późniejszych instytucjach takich jak sejm walny.
- Obrona ojczyzny jako obowiązek moralny - koncepcja wojny sprawiedliwej łączyła się z republikańskim obowiązkiem obywatelskim do obrony kraju.
Skarbimierczyk był więc jednym z prekursorów myśli, która uwypukliła się w XVI i XVII wieku doprowadziła do ukształtowania polskiego republikanizmu szlacheckiego, unikalnego na tle Europy. Jego aspekty i koncepcje mądrości wydają się szczególnie aktualne dla współczesnej polityki.
Współczesne prawo międzynarodowe w dużej mierze czerpie z tradycji wojny sprawiedliwej. Dokumenty takie jak Karta Narodów Zjednoczonych określają, że użycie siły jest dopuszczalne tylko w przypadku samoobrony lub na podstawie mandatu Rady Bezpieczeństwa ONZ. Te zasady są rozwinięciem średniowiecznej koncepcji wojny sprawiedliwej, według której wojna jest dopuszczalna jedynie jako środek obronny lub w celu przywrócenia ładu.
Zasady prowadzenia działań wojennych, czyli prawo humanitarne również odwołują się do koncepcji wojny sprawiedliwej. Św. Tomasz z Akwinu twierdził, że wojna powinna być prowadzona w sposób etyczny, co znajduje odzwierciedlenie w:
- Konwencjach Genewskich,
- Konwencjach Haskich,
- Międzynarodowym Trybunale Karnym.
Te dokumenty kontynuują myśl wojny sprawiedliwej, uznając, że nawet w konflikcie obowiązują normy etyczne i prawne.
Choć współczesne prawo międzynarodowe opiera się na nowoczesnych koncepcjach suwerenności i prawach człowieka, jego fundamenty w dużej mierze czerpią z tradycji wojny sprawiedliwej. Dotyczy to zarówno warunków legalnego użycia siły, jak i norm ograniczających brutalność wojny. Dzięki tym zasadom prawo międzynarodowe dąży do minimalizowania konfliktów i ograniczania cierpienia ofiar wojny.
Myśliciel Michael Walzer rozwijał koncepcję wojny sprawiedliwej, dostosowując ją do nowych realiów politycznych. W książce "Just and Unjust Wars" Walzer wskazuje, że wojna obronna jest usprawiedliwiona, ale każda interwencja wojskowa wymaga ścisłych kryteriów etycznych. Książka "Just and Unjust Wars" jest ważną pozycją na temat etyki wojny i ma duży wpływ na współczesne debaty o interwencjach wojskowych, terroryzmie i prawie międzynarodowym.
Tradycyjna teoria wojny sprawiedliwej opiera się na dwóch filarach:
- Jus ad bellum - warunkach uzasadniających rozpoczęcie wojny (np. samoobrona, wojna obronna, legitymacja władzy podejmującej decyzję o wojnie).
- Jus in bello - zasadach prowadzenia wojny (np. zakaz atakowania cywilów, proporcjonalność użycia siły).
Współczesne konflikty podważają te zasady, ponieważ:
- Wiele wojen nie jest prowadzonych przez państwa, ale przez organizacje terrorystyczne, grupy paramilitarne i cyberprzestępców np. Państwo Islamskie (ISIS), Al -Kaida, Hezbollah, grupy hakerska, przeprowadzające cyberataki.
- Technologia wojskowa, np. drony, pozwala na ataki z dużej odległości, często bez pełnej wiedzy o skutkach operacji - patrz wojna w Ukrainie.
- Wojny hybrydowe, dezinformacja i wojna cybernetyczna komplikują tradycyjne rozróżnienie między wojną a pokojem. Broń cybernetyczna może sparaliżować całe państwo bez jednego wystrzału, co rodzi nowe dylematy moralne. Ta broń to narzędzie lub technika wykorzystywana w cyberprzestrzeni do atakowania systemów komputerowych, sieci, infrastruktury krytycznej lub danych w celu wyrządzenia szkody, osłabienia przeciwnika lub osiągnięcia strategicznych korzyści.
Rodzi to fundamentalne pytanie: czy idea wojny sprawiedliwej nie jest jedynie narzędziem wykorzystywanym przez państwa i mocarstwa do realizacji własnych interesów? W historii wielokrotnie widzieliśmy, jak moralne uzasadnienie konfliktu służyło ukryciu rzeczywistych motywów - dążenia do dominacji politycznej, kontroli nad strategicznymi surowcami czy obalenia niewygodnego reżimu.
W obliczu takich realiów pojawia się pytanie, czy współczesne koncepcje wojny sprawiedliwej nie zostały sprowadzone do retorycznego narzędzia, pozwalającego legitymizować działania, które w rzeczywistości przynoszą więcej cierpienia niż sprawiedliwości.
Czy wojna może być sprawiedliwa, jeśli przeciwnik nie ma żadnych szans na obronę?
Masowe cierpienie wynikające z konfliktów zbrojnych, które narusza zasady humanitaryzmu, można zaobserwować w wielu współczesnych wojnach i kryzysach. Oto przykłady:
- Wojna w Syrii (od 2011) - konflikt doprowadził do śmierci setek tysięcy ludzi, masowych przesiedleń i zniszczenia całych miast. Używanie broni chemicznej, bombardowanie obszarów cywilnych oraz oblężenia miast, które prowadziło do głodu i katastrof humanitarnych, są jawnym naruszeniem zasad humanitaryzmu.
- Wojna w Jemenie (od 2014) - ataki na szpitale, szkoły i konwoje humanitarne doprowadziły do śmierci tysięcy cywilów, a blokada portów spowodowała niedobory żywności i lekarstw.
- Wojna na Ukrainie (od 2022) - rosyjska inwazja na Ukrainę przyniosła śmierć tysięcy cywilów, masowe deportacje, niszczenie infrastruktury cywilnej i liczne zbrodnie wojenne, takie jak egzekucje ludności cywilnej, tortury oraz przymusowe wywózki dzieci.
- Ludobójstwo Rohingjów w Mjanmie (2017 i później) - prześladowania muzułmańskiej mniejszości Rohingja przez birmańską armię zmusiły setki tysięcy ludzi do ucieczki do Bangladeszu. Dochodziło do masowych mordów, gwałtów i podpaleń wiosek, co ONZ określiło jako "klasyczny przykład czystki etnicznej".
- Gaza i konflikt izraelsko-palestyński - eskalacja konfliktu doprowadziła do masowych strat wśród cywilów, zniszczenia infrastruktury i dramatycznej sytuacji humanitarnej, w której brak dostępu do żywności, wody i pomocy medycznej stanowi poważne zagrożenie dla życia ludzi.
- Konflikty w Sudanie i regionie Sahelu - wojna domowa w Sudanie (2023) oraz starcia w Mali, Burkina Faso i Nigrze powodują masowe przesiedlenia, głód oraz naruszenia praw człowieka, w tym masowe egzekucje, porwania i wykorzystanie dzieci-żołnierzy.
Te przykłady pokazują, że współczesne konflikty coraz częściej naruszają zasady wojny sprawiedliwej i międzynarodowego prawa humanitarnego, prowadząc do niewyobrażalnego cierpienia ludności cywilnej.
Współczesne konflikty zacierają granice między wojną a pokojem, między wojskiem a cywilami, między agresją a obroną. Tradycyjne zasady wojny sprawiedliwej stają się trudne do zastosowania, a wojna coraz częściej prowadzi do masowego cierpienia, naruszając fundamentalne zasady humanitaryzmu.
Paweł Staniszewski
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Michael Walzer; Wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe
- polityka.pl
- myslsuwerenna.pl
- abcniepodleglosc.pl
- rodzinyemaus.pl
- otoksiazka24.pl
- pl.wikipedia.org
- pixabay.com
|
|
NA SKRÓTY
