Rozwój miast i wsi w wiekach średnich w Polsce

Dzisiaj jest poniedziałek, 29 kwietnia 2024 r. (120 dzień roku) ; imieniny: Hugona, Piotra, Roberty

serwis

wydarzenia

informacje

skarby Ziemi Proszowskiej

tv.24ikp.pl

wiadomości
redakcyjne

archiwum


\|	2001-2003	\|	2004-2006	\|	2007-2009	\|	2010-2011	\|	2012-2013	\|	2014	\|	2015	\|	2016	\|	2017	\|	2018	\|	2019	\|	2020	\|	2021	\|	2022	\|	2023	\|

01-02
2012

03-04
2012

05-06
2012

07-08
2012

09-10
2012

11-12
2012

01-02
2013

03-04
2013

05-06
2013

07-08
2013

09-10
2013

11-12
2013

serwis IKP / redakcja / archiwum IKP / lata 2012-2013 / marzec - kwiecień 2012 / Rozwój miast i wsi w wiekach średnich w Polsce

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kursy walut
NBP	2023-01-24
USD	4,3341	+0,23%
EUR	4,7073	-0,24%
CHF	4,7014	-0,22%
GBP	5,3443	-0,38%
Wspierane przez Money.pl

Rozwój miast i wsi w wiekach średnich w Polsce

drewniany ratusz w Goniądzu na Podlasiu reprodukcja Encyklopedia Glogera (fot. zbiory autora)

9-03-2012

     Zazwyczaj średniowieczne miasta rodziły się tam gdzie krzyżowały się prastare szlaki handlowe. Rozwój średniowiecznego miasta był uzależniony od wsi gdyż to wieś dawała miastu chleb, mięso, warzywa, len, wełnę, skóry itd. Produkty produkowane w średniowiecznych wsiach sprzedawane były najczęściej w miastach.

     Wieś rozwijała się też przez pozyskiwanie nowych terenów. Karczowano lasy, puszcze by można było uprawiać warzywa i paść zwierzęta. W wiekach średnich rzeki roiły się od bobrów, wydr, a lasy od kun, soboli, łasic, lisów i wilków. Wydaje się, że człowiek w tamtych czasach był bardziej złączony z

    Intensywny rozwój miast i wsi ich lokacja niejednokrotnie na prawie magdeburskim, polskim, która następowała w średniowieczu doprowadziła do intensywnego rozwoju ziemi proszowickiej. Rozwój wielu miast i wsi związany był z handlem drewnem, zbożem i innymi produktami na rynek lokalny i daleki.

    W późnym średniowieczu w Polsce produkcja zboża wynosiła: żyto i owies 80%, pszenica 10%, pszenica jęczmienna 5%.

Na lessowych glebach

"Na urodzajnych glebach lessowych okolic Proszowic w ziemi krakowskiej w końcu XIV wieku areał wysiewów pszenicy był równie duży jak i żyta. Obydwa te zboża przeznaczone były przede wszystkim na mąkę chlebową. Owies obok przeznaczenia na stół -częściej kmiecy (w postaci zupy) niż pański - służył jako pasza dla koni oraz w większych dworach na pokarm dla psów myśliwskich. Jęczmień stanowił jeden z podstawowych surowców do wyrobu piwa .Z prosa wyrabiano popularną kaszę jaglaną. Duże znaczenie miały uprawy lnu i konopi oraz rzepy."

     Powszechniało młynarstwo na rzekach powstawały młyny i jazy młyńskie, stanowiły one własność szlachty, duchowieństwa, króla.

     W II połowie XIV wieku popyt na zboże był tak duży, że "gwarantował opłacalność wszelkich inicjatyw" to też rodziły się sołectwa, w których urządzano folwarki sołeckie, które w "XIV i XV wieku zajmowały nawet 10 łanów ziemi uprawnej". Należy dodać, że te sołectwa wprowadzały tak zwane miary lokalne np. korzec koszycki.

     Powstawały ogrody wiejskie, które były starannie uprawiane przy pomocy rydla i motyki stanowiły własność szlachty, kmieci i zagrodników. W ogrodach sadzono "kapustę, cebule, mak, ogórki, dynie, marchew pietruszkę, pasternak, pory chrzan, ćwikłę". Natomiast w sadach rosły "grusze, jabłonie, czereśnie, wiśnie, śliwy". Uprawiano chmiel i winorośle, z których wino było dostarczane na stół biskupi, książęcy i królewski.

     Większość zwyczajów związanych z pielęgnacją ziemi do Polski przybywała wraz z osadnikami. Ludzie osadzani przez księcia, króla zobowiązani byli do kilku dniowej pańszczyzny "najczęściej przy orce, bronowaniu, siewach i żniwach".

     Chłop czyli kmieć płacił w pieniądzu zależnie od rodzaju ziemi, którą uprawiał, uzależnione to było od położenia wsi. W dni targowe kmieć swe produkty dostarczał na targ by je sprzedać. Znane były przypadki, że chłop wypłacał się dziedzicowi z poddaństwa i przenosił się do miasta tam stawał się kowalem, młynarzem, krawcem. Na wsiach występowali również zagrodnicy, którzy byli ludźmi wolnymi uprawiającymi niewielkie skrawki ziemi. Często pracowali u sołtysa lub bogatego chłopa.

XIV- wieczne miasto

układ przestrzenny średniowiecznego miasta lokowanego w murach (Środa Śląska) na podstawie Dziejów Polski 1976r. szkic wykonał Dawid Staniszewski (fot. zbiory autora)

     Lokacja miast w XIV i XV wieku była tak intensywna, że zaczęły powstawać miasta królewskie, prywatne, szlacheckie, klasztorne. Miasta, które powstawały w II połowie XIV wieku lokowano w bliskości osad ludzkich. Przedmieścia miejskie pełne były biedoty, zakładów rzemieślniczych, które produkowały swoje produkty na rynek lokalny na przedmieściach miast znajdowały się również ogrody bogatych mieszczan.

     Głównym zajęciem mieszkańców w małych miastach w późnym średniowieczu była uprawa roli jak też najmowanie się do pracy we wsiach.

     Miasta które lokowano na prawie magdeburskim (niemieckim) ich "układ planistyczny wyrażał się w schemacie czworokąta" w pełni rozwiniętym układem ulic nazywanych pierzejami rynkowymi, które dochodziły do rynku. Wzdłuż pierzei ciągnęły się parcele (działki) poprzedzielane wąskimi uliczkami gospodarczymi.

     Samo lokowanie miasta na prawie magdeburskim wymagało nie lada umiejętności . Ludzie którzy dokonywali lokacji rynku musieli oprzeć swoje obliczenia na czterech ważnych punktach odniesienia np. kościół, łaźnia, młyn na rzece, strumień. Od tych punktów wytyczano równe odległości. Tak wytyczano czworokąt zwany rynkiem było to też miejsce składu związane z prawem składu. A w jego centrum stał ratusz, w który urzędował "Pan Miasta". Najważniejsze prawa w miastach lokowanych na prawie magdeburskim to:

Swobodny dostęp do wody dla ludzi i zwierząt. Dlatego częstym elementem miast lokowanych na prawie magdeburskim była studnia i rów np. studnia na rynku w Koszycach.
Pręgierz.
Miejsce dla urzędu kata.
Prawo do targów.
Prawo składu. Jeżeli miasto posiadało prawo składu kupcy bezwzględnie musieli zatrzymać się w takim mieście zwyczajowo było to dni trzy (nie licząc dnia przyjazdu i odjazdu).
Prawo mili.
Prawo miecza.
Prawo zwolnienia mieszczan miasta z cła. (prawo stosowane przez Dynastie Andegawenów).
Prawo sądowe.
Prawo głosu.

(fot. zbiory autora)

     W samych miastach ostoją prawa początkowo był "Pan Miasta", wójt, potem rada miejska, samorząd miejski, który ustępował miejsca szlachcie jeżeli chodziło o sprawy miejskie, aż wreszcie nasilała się rola urzędników królewskich, których nazywano starostami.

     Początkowo w miastach przeważały budynki drewniane to też dynamicznie w nich rozwijały się usługi ciesielskie. A gdy w XV wieku nastąpił dynamiczny rozwój cegły, doprowadziło to do powstawania na obrzeżach miast cegielni, które zaspakajały popyt miast i wsi na ten produkt.

     Polityka królewska w czasach panowania ostatniego Piasta i dynastii Andegawenów w Polsce nacechowana była wspieraniem rozwoju miast przez tak zwane prawo składu. Obcym kupcom zakazywano omijania miast, które miały prawo składu. Cło można było opłacać wewnątrz kraju w miejscach do tego wyznaczonych.

W miastach XIVw. w Polsce występowały następujące jednostki miary:

Cetnary - miara używana do ważenia żelaza, miedzi, ołowiu.
Kamienie, funty - miara używana do ważenia wosku, ryżu, szafranu.
Beczki, fudry, kufy, baryłki, achtele - w nich były przechowywane i sprzedawane płyny.
Łokcie- miara sukna.
Beczki w których sprzedawano ryby.
Korzec - do miary soli, zboża.

W II połowie XIV wieku zaczęło się rozwijać hutnictwo olkuskie wspierane było przez Elżbietę Łokietkówną gdyż wieś potrzebowała narzędzi. Kwit handel międzynarodowy powstawały nowe trakty handlowe, nowe cechy rzemieślnicze, które trudniły się wytwarzaniem produktów z żelaza, szkła, kamienia.

Targi, które zwyczajowo odbywały się w mieście raz w tygodniu przyciągały ludzi z innych miast i wsi gdyż występował na nich tak duży przepych, że można było kupić np. sukna flamandzkie, angielskie, wschodni jedwab, klejnoty, które były używane do stroju i wiele innych przedmiotów.

"Mieszczanki stroiły się w chiński jedwab zwany kamchą, czarny atłas, brukselskie suknie. Na targach można było kupić ozdoby i klejnoty z drogimi kamieniami szlachta i magnaci coraz śmielej kupowała wójtostwa."

korzec - do miary soli, zboża (fot. zbiory autora)

Handel na rynek daleki

     Produkty na rynek daleki dostarczała polska wieś eksportowano drewno, zborze. Do eksportu drzewa i zboża wykorzystywano rzeki. Duże zyski z handlu odnosiły wsie i miasta położone nad "spławnymi rzekami". Warunkowało to sprawny i tani transport tych produktów.

"Wielkie pnie powiązane w tratwy, oraz klepki -drobniejsze kawałki drewna, przewożone statkami i łodziami; podobnie popiół (potrzebny do produkcji tekstylnej)".

     Gdy w wiekach średnich w Europie Zachodniej wystąpiła eksplozja demograficzna i wystąpił proces nadrabiania ubytków ludnościowych po wielkich pomorach i wojnach z ziem polskich zaczęło eksportować zboża. Odbiorcami głównie były Niderlandy i Anglia. Zboże eksportowano głównie rzekami do Gdańska. Eksport zboża prowadził do bogacenia się mieszczan.

     Ocenia się, że przepływ towarów w czasach rządów dynastii Andegawenów, aż po schyłek wieków średnich w Polsce był tak duży, że prowadziło to do formowania się wzoru zachodniego postępowania w skutek czego w Polsce XV wieku powstawały "instytucje jarmarków".

     Rozwijający się handel międzynarodowy kształtował nowe zasady postępowania np. odchodzenie od przywileju prawa składu na rzecz korporacji kupieckich. Nowy handel wiązał wielkie rynki międzynarodowe z rynkami regionalnymi, na które w "XV wchodziła Polska".

Rozwój Ziemi Proszowickiej na przestrzeni Średniowiecza

     W roku 1193 po raz pierwszy wystąpiła nazwa osobowa Prosz. W 1204 roku Proszek, Prosisz. Podstawą tych nazw w języku polskim jest słowo prosić, prośba od tych wyrazów pochodzi piastowskie imię Prosimir (imię emocjonalne), które wystąpiło w Polsce w wieku XII. Polskie prastare skróty tego imienia to Prosina lub Proszyna nazwy tego imienia wystąpiły w 1136 roku. W roku 1262 pojawiła się nazwa Proscho?icze, a w 1290 Proso?o z łaciny Proscho?ia.

     Rok 1358 dla Ziemi Proszowickiej był przełomowy gdyż ostatni piast Kazimierz Wielki na podgrodziu książęcego (kasztelańskiego) grodu lokował miasto Proszowice początkowo lokując je na 14 łanach. Miasto to od początku swego powstania pełniło funkcje ośrodka handlu zbożem przez nie przechodził szlak soli do Słomnik, Krakowa. Za panowania regentki Elżbiety Łokietkówny powstał szlak hutnictwa olkuskiego.

     Podczas ostatniego pobytu w Polsce jako regentka swego syna Ludwika bogato uposażyła już istniejący kościół Proszowicki w srebrną trumnę na relikwie św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Ziemia Proszowicka otrzymywała duże wsparcie za czasów Królowej Jadwigi.

     W wiekach średnich jej rozwój oparty był w większości o folwarki kmiece nastawionych na wysiew i zbiór zbóż np. w Niegardowie, Radziemicach. Wizytówką Ziemi Proszowickiej w XIV wieku były bogate probostwa obsadzane ludźmi przychylnymi dynastii Andegawenów potem Jagiellonów. Należy więc pamiętać, że Dolina Szreniawy w wiekach średnich to prężnie działający ośrodek handlu zbożem w którym naczelne miejsce odgrywało osadnictwo.

Opracował: Paweł Staniszewski

ŹRÓDŁA: