Kolonizacje i przemiany społeczno - gospodarcze Ziemi Proszowickiej w Średniowieczu (zarys)

Dzisiaj jest niedziela, 28 kwietnia 2024 r. (119 dzień roku) ; imieniny: Bogny, Walerii, Witalisa	Ś. Dzień Pamięci Ofiar Wypadków przy Pracy

serwis

wydarzenia

informacje

skarby Ziemi Proszowskiej

tv.24ikp.pl

wiadomości
redakcyjne

archiwum


\|	2001-2003	\|	2004-2006	\|	2007-2009	\|	2010-2011	\|	2012-2013	\|	2014	\|	2015	\|	2016	\|	2017	\|	2018	\|	2019	\|	2020	\|	2021	\|	2022	\|	2023	\|

01-02
2012

03-04
2012

05-06
2012

07-08
2012

09-10
2012

11-12
2012

01-02
2013

03-04
2013

05-06
2013

07-08
2013

09-10
2013

11-12
2013

serwis IKP / redakcja / archiwum IKP / lata 2012-2013 / styczeń - luty 2012 / Kolonizacje i przemiany społeczno - gospodarcze Ziemi Proszowickiej w Średniowieczu (zarys)

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kursy walut
NBP	2023-01-24
USD	4,3341	+0,23%
EUR	4,7073	-0,24%
CHF	4,7014	-0,22%
GBP	5,3443	-0,38%
Wspierane przez Money.pl

Kolonizacje i przemiany społeczno - gospodarcze Ziemi Proszowickiej w Średniowieczu (zarys)

7-02-2012

Wiek VI i VII to czas upowszechnienia się na ziemiach słowiańskich rolnictwa ornego. Zmiany te dokonywały się za pomocą radła. Rozwój rolnictwa sprawił że rozpadała się pierwotna organizacja rodowa, rozpad ten przyczyniał się do migracji ludzi na nowe nieznane ziemie. Takie zachowania rodzin doprowadziły do powstania gospodarstw jednorodzinnych, które dysponowały radłem i parą wołów po tych czasach pozostały nazwy części wsi lub całych wsi np.: Radłów, Wołów.

Rodziny na nowej ziemi lokowały się w niedalekiej odległości od swych sąsiadów takie osadnictwo dawało początek osadom. Z osad rozwijały się wsie, które były zamieszkiwane przez jeden ród w ten sposób dochodziło do więzi terytorialno - sąsiedzkiej tak też rodziła się wspólnota terytorialna.

(fot. zbiory autora)

Najmniejsza jednostka terytorialna nazywana była "polem". Gromada ludzi w takiej jednostce liczyła około 30 do 140osób.Taka wspólnota ludzi żyjąca razem budowała osieka i grody jako miejsca walki i schronienia dla ludzi i dobytku. Gromady ludzkie pomiędzy sobą oddzielone były pasami puszczy, moczar, pagórków. Osady w VIII wieku zaczęły się rozrastać dzięki żyznym lessowym ziemią, które od pradziejów są udziałem Ziemi Proszowickiej. Doprowadziło to do pojawienia się w tych grupach ludzi nazywanych książętami. Polityka książąt plemiennych nacechowana była podbojami coraz to większych obszarów, doprowadziło to do wykształcenia się "żupy" jako formy samorządowej. "Żupą" można nazwać małe plemię np. "Żupa Bocheńska" miała sprecyzowane zadanie wydobycie i transport soli. "Żupa" obejmowała promień nawet 300 kilometrów kwadratowych. Na jej czele stał obierany na wiecu plemiennym "Żupan". Na obszarze 1000 km2 znajdowało się parę dziesiątek "żup" wszystkie one miały odrębna politykę i język.

Plemię Wiślan samo w sobie było podzielone na mniejsze. W skład niego wchodziły min.: "plemiona krakowskie, nadnidziańskie, plemię w dorzeczu Dunajca" i inne. Ostatecznie wszystkie one były podbite przez silne plemię Polan co doprowadziło do powstania jednego organizmu nazwanego Królestwem Polskim.

Kolonizacji obszarów dzisiejszego powiatu proszowickiego dokonywał:

Kościół - Powstawały klasztory przy których rozwijały się wsie zwane klasztornymi np. Pałecznica wieś pod jurysdykcją klasztoru Bożogrobców z Miechowa, który to zakon do Polski trafił dzięki możnowładcy o imieniu Jaksa z rodu Gryfitów. Książnice Małe, wieś pod jurysdykcją klasztoru Benedyktyńskiego w Tyńcu.
Książęta Piastowscy również prowadzili politykę kolonizacji. Zdobywanie coraz to większych obszarów charakteryzowało się ciągłym wzrostem produkcji rolnej. Polityka taka pozwoliła na lokowanie wielu wsi, których historia związana jest z powiatem proszowickim np. Książnice Wielkie (obecnie Gmina Koszyce) Radziemice (obecnie wieś gminna w Powiecie Proszowickim).
Kolonizacja Ziemi Proszowickiej przez uprowadzonych jeńców wojennych i osadzenie ich całymi rodzinami na nowym obszarze, które do dnia dzisiejszego noszą prastare nazwy takie jak Pieczonogi. W tym przypadku zapewne kontrole nad nimi sprawował ród Radzima (akcje takie były prowadzone przez Bolesława Krzywoustego (1086-1138), książąt dzielnicowych, Piastów, Jagiellonów). Kolonizacja była prowadzona przez karczunek puszczy przy pomocy siekiery, a następnie dochodziło do wypalania ziemi, która miała służyć ludziom nowo osiadłym.

     Największe znaczenie kolonizacyjne dla obszarów Ziemi Proszowickiej czasów Średniowiecza w XIIw. i XIIIw. związane było z napływem na te tereny przybyszów z krajów i dzielnic ościennych. Deficyt siły roboczej był tak duży (w szczególności po I najeździe tatarskim 1241r.), że ziemia wydawała dobre plony, a warunki, w których byli osadzani przez feudałów (książąt dzielnicowych) ludzie były "sprzyjające i dogodne do egzystencji i rozwoju".

     Proces kolonizacji doprowadził do formowania się wielu osad, które książę, król przekształcał w wsie. Wsie zamieszkiwane były przez Polaków osadników z Czech, Saksończyków, Frankończyków oraz ludzi z innych narodów, które np. przybywały na Ziemie Proszowicka u boku żon, księżniczek, które były wydawane za mąż za Polskie książęta Dzielnicowe (np. Kinga żona Bolesława Wstydliwego). Nad osadnikami sprawowali kontrole wyznaczeni urzędnicy książęcy (tak było w czasach Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego).W ich czasach handel odbywał się na miejscach nazwanych Targowicą (musiała to być przestrzeń płaska i równa). Były to podgrodzia grodów, miejsca na peryferiach osad lub w częściach wsi, które miały wyznaczone miejsce do handlu. Taki handel wymusił na "Dynastii Piastów" przyjęcie "nowej organizacji rolnej zwanej osadnictwem wsi na prawie niemieckim." Osadnicy byli połączeni z księciem, królem poprzez prawo czynszowe i nowy podział gruntów.

     Jednak początkowo prawo czynszowe w Ziemi Proszowickiej czasów Średniowiecza było stosowane przez klasztory należy tu wymienić klasztor w Hebdowie, Busku, Imbramowicach i inne, które już wtedy miały na dzisiejszym obszarze Ziemi Proszowickiej nadane wsie jako swoje majątki, w których znajdowała się ziemia rolna, majątki leśne. Ziemia ta musiała wyżywić zakonników i ludność zamieszkującą wsie klasztorne. Książę (feudał) uposażał majątkami dynastów aby przeciwdziałać utracie zysków i tronu.

Przykładem może być Morsko. Ziemia Morska w czasach dynastii Piastów wydała na świat min: Wojski Krakowski - Jakub LI (czytaj 51) z Morska herbu Oksza (1332r); Koniuszy Krakowski Sieciech IV z Morska herbu Oksza (1347r).

     Dawniej mówiło się o "Dobrach Morskich", w których istniał zapewne gaj, dwór szlachecki (dwór Morskich), folwark, łany kmiece, karczma. Ród który tam mieszkał przyjął w XVw. nazwisko od miejscowości i pisał się jako Morscy.

     W latach 1414-25 wieś należała do Jana z Morska, 1518 własność szlachecka Mikołaja Morskiego, 1530 Andrzeja Morskiego, 1537-1538 Jadwiga córka Mikołaja Morskiego, 1573 Joachima z Morska, Żegotę Morskiego jako tego, który związany jest z kościołem w Witowie (Gmina Koszyce).

     Własność Morskich to wiele wsi i folwarków, które były ich własnością i stanowiły własność szlachecką np. Górka koło Koszyc (Gmina Koszyce). Ród Morskich w wiekach średnich również dzierżawił od króla majątki na mocy prawa czynszowego (tenut). Przez ich majątki przechodziły szlaki handlowe. Morsko jako miejscowość w czasie zaborów było naturalną granicą, która prowadziła do Galicji Zachodniej.

     W interesującym nas okresie lokacja wsi i miast odbywała się na terenach gęsto zaludnionych, a więc wzdłuż Wisły i Szreniawy. W wieku XIII i XIV dokonywała się komasacja gruntów co też wymuszało nowy ich podział. Prawo niemieckie, które posłużyło do osadzania przybyłych na te ziemie osadników zmusiło feudałów do wytyczenia granic dla pojedynczych gospodarstw i całych wsi.

    Wzdłuż wsi przechodziła zazwyczaj jedna droga, wzdłuż której lokowane były domy mieszkańców. Droga taka dochodziła do miejsca centralnego wsi, na którym znajdował się ołtarz, kaplica, kościół, który wybudowany zazwyczaj był na tak zwanej "owalnicy"(to usypany wał ziemny w kształcie owalu). Dziś takie "owalnice" wokół kościołów możemy zobaczyć na zdjęciach satelitarnych, a ostatnie jej fragmenty widoczne są jeszcze gołym okiem np. pod kościołem w Witowie (Gmina Koszyce), część wału ziemnego w niepełnym kształcie owalu widoczna jest przy kościele w Koszycach (Gmina Koszyce) na którym rośnie prastary dąb.

(fot. zbiory autora)

     W czasach dynastii Piastów, a na pewno Jagiellonów w Witowie istniał już kościół. Sama miejscowość uważana była za wieś kościelną, w której dziesięcinę płacono plebanowi. Podobne rozwinięcie dotyczy Pałecznicy jako wsi klasztornej, Książnic Wielkich i innych wsi w których odbywał się obowiązek dziesięciny snopowej.

     Dziesięcina snopowa - podatek który można było wnosić w pieniądzu lub w zbożu .Przy opłacie snopowej "zboże musiało czekać na polu aż uprawniony do tego poborca często proboszcz wybierze co tłuszcze kopy, a potem trzeba było je odwieść w wyznaczone miejsce nieraz bardzo odległe".

     W Witowie, Hebdowie, Pałecznicy i innych miejscowościach powiatu proszowickiego wieków średnich istniały folwarki (to gospodarstwa rolne nastawione na produkcje płodów rolnych) znajdowały się również karczmy. Ród który był osadzony w Witowie (ród herbu Oksza, Topór) doprowadził przy udziale arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Zbigniew Oleśnicki do zmiany granic dekanatu. A w roku 1529 Witów stał się siedzibą dekanatu. Szczyt rozwoju Witowa związany jest z osobą Stanisława Wątróbki kasztelana sandeckiego (1472-1473) herbu Oksza (Stanisław Wątróbka złożył swoją pieczęć przy dokumencie traktatu toruńskiego w 1466 roku). Żegota Morski herbu Topór w roku 1546 ("Złoty Wiek") wystawił (raczej przebudował) kościół murowany (według naukowców i badaczy kościół na Witowie Gmina Koszyce już istniał w XIVw., jego początek może sięgać czasów królowej Jadwigi).

Należy wspomnieć że ród Topór w wiekach średnich był rodem tak potężnym, że w XIV wieku wystawiał aż 7 chorągwi rycerskich.

     Również Koszyce jako miasto w Małopolsce na przestrzeni wieków czerpały z dobrodziejstw Witowa gdyż probostwo w tym mieście zawsze zarezerwowane było dla proboszcza witowskiego. I tak wspomnieć należy rok 1791 gdy proboszczem na Witowie był ksiądz Jan Wytyszkiewicz, który w Koszycach (woj. małopolskie)wystawił kościół drewniany. Zapewne poprzedni spłonął.

     Schyłek dynastii Jagiellonów, ruchy reformatorskie, polityka Wazów, przeniesienie stolicy do Warszawy "Potop Szwedzki" to osłabienie pozycji Witowa. Zaborca po III zaborze Polski oddzielił dobra Witowskie od dóbr Morskich.

     Kościół w Witowie (Gmina Koszyce) posiada unikatowe na skale europejska malowidła, które odkryto dzięki przeprowadzonym w kościele pracom archeologiczno - naukowym. Należy wspomnieć o odkryciu przez Archeologów w poprzednim stuleciu "unikatowych monet krzyżowych, monety z czasów pierwszych Piastów ze ściętą głową na misie Jana Chrzciciela Rewers przedstawia wyobrażenie głowy św. Jana na misie, a w otoku napis IOH?NNES. Świadczy to o pochodzeniu tego typu monety z mennicy wrocławskiej - ze względu na osobę patrona św. Jana" . Monety które były odnalezione w poprzednim wieku wskazują, że istniał tu ważny ośrodek władzy w czasach dynastii Piastów, Andegawenów i Jagiellonów. Dziś wyobrażenie tej monety zapewne przedstawia herb Proszowic.

     Wiek XIV dla powiatu proszowickiego to czas gdzie karczowane są pagórki i tam też wkracza prawo magdeburskie, zaczyna się odchodzić od lokowania wsi wzdłuż potoków bądź w dolinach (przykładem może być lokowanie Hebdowa jako lokacja w dolinie, następuje przesunięcie miejscowości rodzi się "Nowe"). Należy dodać, że dość duże znaczenie dla kolonizacji Ziemi Proszowickiej w czasach Kazimierza Wielkiego, królowej Jadwigi było otwarcie Akademii Krakowskiej.

     W wieku XIV daniny w naturze dla księcia, kleru (kury, gęsi, kaczki na rzecz np. kościoła) zastępowane są pieniądzem, wzrasta znaczenie gospodarki towarowo - pieniężnej (sprzedaż określonego dobra za pieniądze). Pieniądz zaczyna krążyć coraz szybciej. Im więcej w nim srebra i złota tym można za niego więcej kupić. Niech nie dziwi fakt, że ludzie w tamtych czasach nie znali banku i często pieniądze gromadzili po prostu w ziemi.

Tak oto powiat proszowicki wkraczał w nowy zwyczaj, który pojawił się od południa, a stało się nim lokowanie miast na "prawie niemieckim", ale to już odrębna historia.

Opracował: Paweł Staniszewski

ŹRÓDŁA:

Monety piastowskie z Witowa; Anna Gawlik, Piotr Godlewski; Alma Mater; internet
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Trójcy w Witowie (gmina Koszyce, woj. małopolskie); Wiadomości Konserwatorskie 16/2004; internet
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
Rycerstwo Polskie wieków średnich
Królowa Jadwiga Opowieści o czasach i ludziach; Anna Klubówna; Dzieje Polski; PWN Warszawa 1976.
Radziemice Zarys Dziejów; Zbigniew Pałetko