Proszowice w XIX wieku cz. 1, miasto w pierwszej jego połowie
 |
| herb Proszowic (fot. zbiory IKP) |
Proszowice, 10-08-2019
W stosunku do miast prywatnych i duchownych powiatu miechowskiego, daleko korzystniej przedstawiał się status prawny miast rządowych w regionie. Proszowice i Słomniki zdaniem prof. F.Kiryka podniesione zostały do rangi miast jako przeciwwaga w stosunku do istniejących miast duchownych. Sytuacja polityczna jaka wykształciła się w dobie walk Wł.Łokietka o Kraków groziła, że teren ten niezwykle ważny gospodarczo, położony bezpośrednio w sąsiedztwie Krakowa wymykał się spod kontroli władzy królewskiej.
Miechów, Skalbmierz oraz Wawrzeńczyce stanowiły wówczas ważne punkty strategiczne biskupa Jana Muskaty oraz wójta Alberta [F.Kiryk; Zarys dziejów...; s. 47-48; Tenże; Dzieje Proszowic...; s. 27]. Ważna rola w historii regionu i Polski w okresie przed rozbiorami przypadła Proszowicom. Stały się one nie tylko stolicą rozległego powiatu proszowskiego, lecz również siedzibą sejmików małopolskich. Ten okres rozwoju był jak dotąd, najpomyślniejszym w dziejach miasta. W okres zastoju i powolnego upadku znaczenia miasto zaczęło wchodzić w XVII wieku. Symptomem tego procesu była pożyczka 200 zł od Jędrzeja Broniskiego - wojskiego krakowskiego w 1674 roku [...] na naszą pilną potrzebę [...] które obligujemy się oddać w roku przyszłym [...] aże odwdzięczając tę uczynność [...] Dworek przy Proszowicach [...] od wszelkich podatków miejskich, póki tej nie oddamy sumy, upominać i brać exekutorom naszym miejskim zakażemy [...] [AGAD-KRSW, nr 2662; Kopia umowy zawartej w sądzie Wielkorządów Krakowskich; Proszowice 18 VI 1674, s.94-96].
Druga połowa XVIII wieku była okresem rujnujących przemarszów wojsk własnych i obcych. Szczególnie w okresie konfederacji barskiej i powstania kościuszkowskiego. Wówczas gdy wojska powstańcze obozowały w Koniuszy oddziały rosyjskie bezkarnie operowały w Proszowicach, Koszycach i Skalbmierzy [F.Kiryk; Zarys dziejów...; s. 62-63;Biblioteka PAN, nr 1207; Rachunki wydatków miasta Proszowice 1768-1769; s. 1-160]. Po krótkim okresie zaboru austriackiego, a następnie działań wojennych 1809 roku, których teatrem działań stały się również miasta regionu przechodziły przez Książ Wielki, Miechów, Słomniki oraz Skalbmierz. W Proszowicach podobnie jak w powstaniu listopadowym w rejonie kościółka Świętej Trójcy miała miejsce potyczka. Świadczy o tym tzw."Biały Krzyż", zbiorowa mogiła żołnierzy, najprawdopodobniej Księstwa Warszawskiego z 1809 r. i Królestwa z 1831 r.
W dziejach Proszowic ten krótki okres był dość istotnym. W planie przestrzennym miasta dokonano korekty ulicy krakowskiej oraz zmieniono lokalizację cmentarza, przenosząc go z obrębu kościoła parafialnego w otoczenie kościółka Świętej Trójcy [F.Kiryk; Zarys dziejów...; s. 68-69; Pamiętniki Ludwika Szczanieckiego Pułkownika Wojsk Polskich; wyd. Stanisław Sczaniecki, Poznań 1863.s. 114-116; A.Domański, M.Książek; Proszowice. Szkic przestrzennego rozwoju miasta; Kraków 1967, s. 2-3; APP; Wizytacja Kochańskiego z 1783 roku; s. 54].
Po 1815 roku miasto znalazło się w Królestwie Polskim. Nastał okres, w którym Proszowice straciły dominującą rolę w regionie na rzecz Miechowa, który stał się siedzibą obwodu a następnie powiatu. Wyrazem załamania się pozycji miasta w regionie był ponadto fakt lokalizacji siedziby powiatu krakowskiego w Hebdowie. W wyniku pozytywnych opinii Komisji Rządowej Sprawiedliwości, Kryminalnego Sądu woj. krakowskiego i sandomierskiego oraz Prezesa Trybunału Cywilnego woj. Krakowskiego, sąd pokoju przeniesiony został z Hebdowa do Proszowic w 1822 roku [AGAD-KRSW, nr 2164; Opisy historyczno-topograficzne-statystyczne miasta Proszowice 1820 r.; s. 113-117; nr 2662; KRS do KRSWiP; Warszawa 7 II 1822 r., s. 173].
Nadal trudną sytuację mieszkańców i miasta odzwierciedla oświadczenie proszowskiego proboszcza ks. Marcina Zawojowicza z 20 XII 1825 roku, w którym poinformował, że z uwagi na stan zagrożenia kościoła i brak możliwości finansowych jego remontu nie są w nim odprawiane nabożeństwa [Tamże, nr 2662; Oświadczenie ks. Marcina Zawojowicza; Proszowice 20 XII 1825 r., s. 441]. W dobie Królestwa podejmowano wiele inicjatyw w tym przez KRSWiP, gdzie działał Stanisław Staszic, które przyniosły ogólne ożywienie miasta i spowodowało zwiększenie dochodów kasy miejskiej. Między innymi temu celowi służył plan budowy papierni i folusza [Tamże; KRSWiP do KWK; Warszawa 4 VI 1822, s.177].
Druga połowa lat dwudziestych XIX wieku świadczy, że działania te były skuteczne [Tamże; KRS do KRSWiP; Warszawa 1 IX 1826 r., s. 453; Sąd Pokoju powiatu Krakowskiego do KRS; Proszowice 5 VIII 1826, s. 455-457]. Lata regresu po upadku powstania listopadowego były tymi, w których wykazywano dużą troskę o problemy sanitarne, zabezpieczenia przeciw pożarom, nadzór budowlany, troskę o zdrowie społeczności miejskiej poprzez min. zatrudnienie akuszerki czy profilaktyczne szczepienia przeciw epidemii chorób zakaźnych oraz rozwój oświaty, w tym uczniów i czeladników rzemieślniczych [Tamże, nr 2665; Etat dla kasy ekonomicznej miasta Proszowice na lata 1841-1843; s. 6-10; 1844-1846, s. 199-202; nr 2666, 1847-1849, s. 90-95; 1850-1852, s. 352-357; 1853-1855, s. 68-74; 1856-1858, s. 242-249].
Dynamika wzrostu dochodów kasy miejskiej w latach 1843 - 1863 o 150% oraz liczby ludności o 64% stwarzały w miarę pomyślne warunki rozwoju miasta, mimo bliskiego sąsiedztwa granicy państwowej, oddzielającej miasto i region od niezwykle ważnego gospodarczo i kulturalnie Krakowa.
Dochody i wydatki kasy ekonomicznej Proszowic w latach 1822-1865
 |
| (źródło: zbiory autora) |
Henryk Pomykalski
|
|
|
