|
Znaczenie słów: "gådać", "mówić", "gwarzyć", "gawēndzić"
 |
| (fot. zbiory autora) |
Proszowice, 31-05-2021
Ostatnio udostępniłem na stronie FB kilka słów z gådki krakoski: "gådać", "mówić", "gwarzyć" i "gawēndzić" z prośbą o wskazanie różnic w ich znaczeniu w dialekcie krakowskim i języku literackim. Wydawało mi się, że to jest łatwe zadanie. Zakładałem, że - przynajmniej dla znacznej części czytelników - ich znaczenie w języku literackim będzie łatwe do odgadnięcia. Okazało się, że jednak z tą znajomością gådki jest spory problem. Dlatego też przygotowałem tekst, który powinien trochę rzecz rozjaśnić.
Na początku trzeba zaznaczyć, że przywołane słowa mają indoeuropejskie, prasłowiańskie, ogólnosłowiańskie czy staropolskie pochodzenie.
Zacznijmy od rozumienia krakoskiēgo słowa "gådać" (przybliżona wymowa "godać"). Tłumacząc to słowo na literacki wielu użyłoby słowa "mówić, rozmawiać, opowiadać". Wydawałoby się, że to prosta zamiana, ale niekoniecznie. Bo już "kómuś nagådać", "dogådać" tłumaczyć należy jako rozmowę nacechowaną przykrymi emocjami, mówiąc wprost "opieprzenie kogoś"; "wygådać się" - to nieumyślne najczęściej zdradzenie jakiegoś sekretu, lub też wyrzucenie z siebie nagromadzonych emocji; a "pogådać" to poprowadzić niezobowiązującą, a czasem też i ważną rozmowę.
Natomiast słowo "mówić" wywodzi się z ogólnosłowiańskiego "mołwić" a to z prasłowiańskiego "mlva, mlvić" czyli "wydawać dźwięki". Właśnie z nich w późniejszym czasie wykształciło się współczesne słowo "mówić". W polskim języku literackim "mówić" oznacza "używać mowy do wyrażania myśli, rozmawiać, posługiwać się jakimś językiem albo w przenośni o rzeczach, zjawiskach: mieć jakieś znaczenie". Zaś krakoskie "mówić" oznaczało, a i w niektórych środowiskach oznacza do dziś: "negocjować, prosić, wypraszać, itd". Np. "wymówiēłam se morge w dożywôcie" - czyli darując np. grunt zastrzagłam sobie korzystanie z części gruntu do śmierci, "mówiēłam mu ô stówke" - prosiłam go o sto złotych pożyczki, "wymówiēłem mu harēnde" - wypowiedziałem komuś dzierżawę.
Warto zauważyć, że z pierwotnym znaczeniem słowa "mówić" związane jest słowo "powiedzieć". Ale żeby o czym "mówić", to trzeba najpierw "wiedzieć". A jak się już wiedziało, i chciało przekazać dalej, to się mówiło konkretnie, czyli "powiedziało"!
W gådce krakoski, jak się nie wiedziało, a "gådało" to się po prostu "ciepciēło" lub "ciećwiēło", bo i "bojcynie" ma inne znaczenie! Ale to jest temat na późniejsze rozważania.
Słowo "gwarzyć" u Krakowiåków oznacza prowadzenie grzecznej, poufałej, często żartobliwej rozmowy. Kiedyś byłem świadkiem, jak na weselu jeden z gości prosił panią do tańca używając następującego zwrotu: "a pódźcis sē mnom ku muzyce , trocha pohulomy, trocha pogwarzymy" ;).
W języku literackim też jest używane słowo "gaworzyć" w odniesieniu do dźwięków wydawanych przez niemowlęta. I to jest właściwy trop, bowiem trzeba zaznaczyć, że obydwa te słowa pochodzą od prasłowiańskiego czasownika "govoriti" czyli w dzisiejszym znaczeniu "hałasować lub wydawać dźwięki". "Govoriti" następnie przekształciło się w ogólnosłowiańskie oznaczenie czynności "mowy", np: "govorit'", "hovoryty", "govoriti", "hovorí", itd. Ale w języku polskim inaczej niż u innych Słowian zakrólowała "mołva".
Definiując w języku literackim krakoskie słowo "gwarzyć" czy "pogwarzyć" niektórzy użyliby zapewne jako równoważnego słowa "gawędzić", "pogawędzić", co miałoby oznaczać "spędzenie jakiegoś czasu na miłej rozmowie" czy też "swobodną czy poufałą rozmowę". Niestety, byłby to bardzo duży błąd.
Odnosząc się do krakoski gådki absolutnie nie możemy tego zrobić! Dlaczego? Ano dlatego, że czasowniki "gawēndzić" (gawędzić") i "pogawēndzić" (pogawędzić) u Krakowiåków zachowały swojej pierwotne prasłowiańskie znaczenie. Słowa te wywodzą się bowiem ze słowa "gawiedź" oznaczającą "grupę natrętnych gapiów", które zaś wiodą się z wcześniejszego słowa "gowędo", oznaczającego "bydło". W niektórych językach czy dialektach słowiańskich jeszcze dziś spotyka się słowa "gawędzina", "gowiadina", "howjado" na oznaczenie "mięsa wołowego".
Jak widać trzeba uważać gdy proponuje się rodowitemu Krakowiakowi lub Krakowiance "małą pogawędkę", bo można ich deczko wkurzyć. Albo niepotrzebnie "plątając się im pod nogam" spotkać z kategorycznym nakazem, aby mu "jus nie gawēndzić", bo "roboty må huk".
Jako ciekawostkę warto też zaznaczyć, że w niektórych regionach Polski południowej słowo "gåwiedź" oznacza ptactwo domowe, a u Krakowiaków i Ślązaków "gadzina" oznacza wszystek żywy inwentarz hodowany w gospodarstwie rolnym.
Zbigniew Grzyb
Słownik godki krakowskiej: www.wislon.tv - Jak wymawiać poszczególne głoski:
Åå - (a/o) ułożyć usta jak do "a" a wyartykułować "o" - wymowa zbliżona do "o" literackiego.
Ă ă - (ą/on) ułożyć usta jak do "ą" a wymówić "on" - wymowa zblizona do "on" literackiego.
Ēē - (e/y) usta jak do "e" a wyartykułować "y" - wymowa zbliżona do "y" literackiego.
Ôô - (ło) wymawiać "ł" krótko, "o" dłużej.
Õ õ - (łó) wymawiać "ł" krótko, "ó" dłużej.
Trz, trz - wymawiać jako "cz".
Šš - (Sz') miękkie "sz", zbliżone wymowa do "ś".
Ŭ ŭ - (łu) wymawiać "ł" krótko, "u" dłużej.
Ž ž - sz/rz - "sz" a w mniejszym stopniu "rz" zwykle na końcu wyrazu, przed następnym zaczynającym sie na "ma", "na" ale też w środku wyrazu przed "y", "e", "a".
|
|
NA SKRÓTY
