Przywódca duchowy reformacji na Litwie i w Małopolsce
Szymon Zacjusz (Żak)
(ur.: ok. 1507 - zm.: 1576)
biogram
 |
| przedstawiciele reformacji przy wspólnym stole, anonimowa rycina z XVII wieku (fot. pl.wikipedia.org) |
 |
| Szymon Zacjusz (Żak) (fot. zbiory IKP) |
6-02-2019
Jakub Sylvius (Żak) kantor szkoły katedralnej w Krakowie, proboszcz katolicki, czołowy pastor kalwiński, pisarz teologiczny, poeta. Inne formy jego nazwiska spotykane w dokumentach i literaturze to: Szymon Zacius, Szymon Proszowianin (Prossovianus), Szymon Zacyusz z Proszowic. Urodził się w sejmikowych Proszowicach za czasów panowania Zygmunta I Starego, około 1507 roku. Jego ojciec Marcin Żak był niezbyt zamożnym mieszczaninem, gdy w roku 1523 Szymon zapisał się na Akademię Krakowską na wydział filozoficzny to jako "biedny mieszczuch" zapłacił nie 8 a 2 grosze wpisowego.
Szymek swoje dzieciństwo spędził w Proszowicach, gdzie najprawdopodobniej uczył się w istniejącej tutaj szkole parafialnej. Wówczas pewnie zauważono jego niemałe zdolności i pomimo braków finansowych wysłano go na studia do Krakowa, aby zrobił karierę duchownego. Stopień bakałarza uzyskał w 1526 roku, a tytuł magistra w 1531. Uczył się aż 8 lat ponieważ ze względu na trudną sytuacje materialną kilkukrotnie przerywał naukę. Jeszcze jako bakałarz z polecenia scholastyka i krakowskiego wikariusza generalnego Mikołaja Bedleńskiego obejmuje stanowisko kantora w kolegiacie (szkole) św. Floriana, później przeszedł na rektorat szkoły zamkowej (1532-1534). Oprócz talentów wokalnych zdobył gruntowną wiedzę humanistyczną, nietuzinkowe talenty lingwistyczne pozwoliły mu opanować łacinę, grekę i język hebrajski.
Kiedy był już magistrem i księdzem, w maju 1532 roku rozpoczyna wykłady matematyki i astronomii w Collegium Maius. Aby uniknąć ubóstwa szukał mecenasów i zaczął pisać łacińskie panegiryki (między innymi na cześć biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego i Andrzeja Tęczyńskiego, kasztelana krakowskiego). W 1535 roku opuszcza Kraków i przenosi się na prowincję próbując znaleźć pracę, jako doskonale wykształcony człowiek być może znalazł zatrudnienie jako nauczyciel jakiegoś małopolskiego magnata. Próbuje studiować eksternistycznie teologię na Akademii Krakowskiej, często je przerywa.
 |
obraz Jana Matejki, Zygmunt I nadający przywilej na szlachectwo akademikom krakowskim w roku 1535
(fot. wszystkoojaniematejce.blogspot.com) |
9 kwietnia 1537 roku objął stanowisko pisarza sądowego i piastował je do 1538 roku. Ze względu na zauważone zdolności Szymona magistrat miasta Bochni zaproponował biskupowi kandydaturę Proszowity na wakujące stanowisko plebana we wsi Krzyżanowice. Uzyskana wówczas stabilizacja finansowa pozwoliła mu na powrót do eksternistycznego studiowania teologii, pragnął uzyskać dyplom doktora co niewątpliwie było jego marzeniem. Jednak życie naszego rodaka wywróciło się do góry nogami, zmiana religii porzucenie celibatu pogmatwało jego dalsze losy.
Będąc proboszczem w Krzyżanowicach poznał pochodzącą z Zawady Katarzynę (Kachną) Przekl(ł)otową, która była na plebanii kucharką. W krótkim czasie jej status się zmienił zaczęła zajmować się domem, sprawami gospodarczo finansowymi Zacjusza i prowadziła je do końca jego życia. Była osobą bardzo przedsiębiorczą i zaradną, odciążyła Szymona od myślenia o sprawach gospodarczych. Pozwoliło mu to na zajmowanie się niedokończonym doktoratem a później zajęciami związanymi ze studiowaniem nowej wiary i jej głoszeniem. Owocem tego związku były dwie córki Anna i Zofia.
 |
drewniany kościół p.w. św. Joachima - Od początku XV wieku we wsi stał drewniany kościół p.w. św. Ducha. Pod koniec XVIII wieku kościół ten zniszczony został przez pożar. W tym czasie w niedalekiej Bochni doszło do kasaty konwentu bernardynów a drewniany kościół należący do klasztoru został sprzedany na licytacji w 1793 r. Rok później tj. W 1774 r. kościół przeniesiono do Krzyżanowic gdzie został odbudowany.
(fot. polskaniezwykla.pl) |
Pomimo odstępstwa od wiary katolickiej ks. Żak był formalnie do 1556 roku proboszczem Krzyżanowic i czerpał z tego tytułu dochody, którymi zarządzała Katarzyna, określana w dokumentach miejskich matką rodziny plebana krzyżanowickiego. W pierwszym testamencie spisanym przez Szymona w Krakowie w 1351 roku dziedziczkami majątku Zacjusza zostały obie córki, jednak już w testamencie z 1558 roku dziedziczyła fortunę już tylko Zofia, Anna musiała więc umrzeć w dzieciństwie.
 |
Mikołaj Radziwiłł Czarny
(fot. pl.wikipedia.org) |
Zacjusz przyjął wyznanie helweckie około 1549 roku, razem ze swoim akademickim kolegą Janem Koźmińczykiem w tym roku w krakowskim kościele Mariackim zaproszeni przez Radę miasta wygłaszają kazanie reformatorskie. Biskup Zebrzydowski ogłasza Szymona heretykiem, zostaje około 1550 roku zaocznie ekskomunikowany wyrokiem Jana Przerembskiego, administratora diecezji po śmierci biskupa Samuela Maciejowskiego. Schronił się na dwór biskupa kujawskiego Jana Drohojowsldego, gdzie spędził dwa lata, później znalazł przytułek na Litwie u wojewody wileńskiego Mikołaja Radziwiłła Czarnego. W tym okresie bierze ślub z Katarzyną Przeklotką.
Buduje na terenie Litwy struktury kościoła reformatorskiego, w Brześciu jego działalność kaznodziejska przyciąga do zboru nie tylko samych Brześcian, ale i ludność okoliczną. W grudniu 1557 roku pod jego przewodnictwem odbył się Wilnie pierwszy synod kalwiński. W Brześciu pełnił urząd ministra, wkrótce potem otrzymał jako pierwszy godność superintendenta zborów litewskich i podlaskich w Wilnie (1557). Po porach doktrynalnych Zacjusz przeniósł się na Podlasie gdzie pełnił obowiązki seniora dystryktowego Na synodzie pińczowskim w roku 1560 przeprowadził unię kościołów litewskich z małopolskimi. W latach 1561 (1563) - 1570 był ministrem i seniorem w Krakowie.
Synod w Pińczowie w 1559 r. powierzył kalwińskie tłumaczenie Biblii z hebrajskiego Grzegorzowi Orszackiemu, Piotrowi Statoriusowi i Janowi Thenaudusowi z Bourges we Francji. Po roku dołączyli znawcy greki: Jerzy Szoman i pastor Jakub Lubelczyk, a w 1560 r. - Jan Łaski, Jerzy Szoman, pastor-poeta Jakub Lubelczyk, Szymon Zacjusz, Andrzej Trzecieski, Marcin Krowicki, Grzegorz Pawełtach, Franciszek Stankar i inni. Nad tekstem pracował więc zespół kalwinistów. Ukończoną Biblię Brzeską wydano w 1563 r. w Brześciu Litewskim. Przeszła ona do dziejów literatury polskiej jako Biblia brzeska lub Radziwiłłowska, rzadziej Pińczowska (nazwy pochodzą od miejsca druku, fundatora wydawnictwa i miejsca tłumaczenia).
 |
Biblia Brzeska z 1563 r.
(fot. ekumenizm.pl) |
W czasie swojego pobytu na Litwie miał łupić kościoły katolickie, a po powrocie do Bochni miał przywieźć ze sobą mnóstwo krzyży, kielichów, srebra i złota - o co go oskarżali niektórzy mieszczanie bocheńscy. Po powrocie do Bochni zamieszkał w domu z zagrodą w sąsiedztwie średniowiecznej Bramy Krakowskiej. O działalności "zarobkowej" Zacjusza może świadczyć znaczne powiększenie jego majątku po powrocie z Litwy, Katarzyna nabyła liczne majątki w Bochni i Kazimierzu pod Krakowem: w Bochni - kamienicę przy rynku w budowie (1558) ukończyli ją w 1559, dwa domy w tym jeden z zagrodą, trzy zagrody, które po skomasowaniu utworzyły folwark miejski, nabyli działki o powierzchni około 17 hektarów w różnych częściach miasta, kupili także kram solny na rynku; na Kazimierzu - mieli dom drewniany koło kościoła Bożego Ciała. Swoje środki lokowali także w udzielanych pożyczkach (głównie dla współwyznawców) - w 1576 15 osób było zadłużone na kwotę 237 zł polskich i 111 grzywien (przed wyjazdem w 1551 roku majątek Przeklotowej szacowano na 200 grzywien).
Na zjeździe sandomierskim, na którym doszło do "zgody" trzech wyznań protestanckich, Zacjusz z powodu podeszłego wieku był nieobecny. Na jego miejsce wyznaczono na zjeździe zborowi krakowskiemu innego superintendenta, Andrzeja z Przasnysza. zwanego Prażmowskim. Na zjeździe tym zgromadzeni wyznaczyli Szymonowi, znanemu z ortodoksyjności, zaszczytną misją przewodnictwa w komisji, która miała się zebrać w Krakowie 21 maja 1570 r. dla zbadania prawowierności kalwińskiej Vitrelina.
Jako "emeryt" przeniósł się z Krakowa do Bochni do domu w okolicy średniowiecznej Bramy Krakowskiej, w którym prowadził nadal czynne życie kaznodziejskie, jednak już znacznie mniej intensywne. Był także zapraszany do głoszenia kazań w kaplicy zamku żupnego.
 |
dawny zamek żupny, w którym swoje kazania głosił Szymon Zacjusz
(fot. bochenskiedzieje.pl) |
Zmarł w Bochni w 1576 roku. Jako kalwinista nie mógł być pochowany na miejscowym cmentarzu katolickim i pochowano go w ogrodzie pod orzechem jego domu w Bochni przy ulicy Białej 23. W roku 1956 podczas budowy nowego domu odkryto szczątki Zacjusza oraz jego żony i córki.
Twórczość Szymona Żaka (Zacjusza):
- Ad Reverendissim in Christo Patrem ac Dominum, D. Petrum Tomicium, episcopum cracoviensem de reditu felicissimo; 1532. (poemat łac.).
- Andrece Fulvii Sabini Ars metrica, cui adjunxit proprios libros duos, ad versificandi artem, ut necessarios, ita perutiles; 1532
- Ad ill. ac magnif. d. Andream de Thenczyn comitem castellanumque Cracoviensem alque militem Hyerosolimitanum M. Sinonis; 1535 (poemat na szczęśliwy powrót Tęczyńskiego do kraju)
- Epithalamion... principis Joachimi Brandenburgensis... et ... Hedvigis... regis Poloniae Sigismundi filiae; 1535
- Ode dicolos distrophos de anunciatione, conceptione et nativitate Jesu Christi. B. m.; 1535
- Ode dicolos tetrastrophos de inferorum demolitione et passione ac resurrectione Jesu Christi. Ad... dominum Andream de Tenczyn; 1535
- Simonis Prossoviani Lyrica, de Annuntione, Conceptione, Nativitate Christi. Ad Jodocum Ludovicum Decium. Regium tunc Seeretarium scripta; 1535
- Akta, to jest sprawy zboru krześciańskiego wileńskiego, które się poczęli roku Pańskiego 1557; 1559
- O posciech i o ich własnościach i sposobach, skąd naprzód poszły, a jako mają być chowane i rozumiane; 1559
- Wyznanie wiary zboru wileńskiego z księdzem Simonem z Proszowic superintendentem i ze wszemi ministry wespołek przyjęte i pochwalone; 1559
- brał udział w tłumaczeniu Biblii brzeskiej
Ponadto pisał (tłumaczył) pieśni przedrukowane w kancjonałach Jana Seklucjana, Bartłomieja Groickiego, Piotra Artomiusza i Jana Zaremby.
Poniżej pieśń pióra Proszowity z kancjonałów Bartłomieja Groickiego i Jana Seklucjana wydanych w 1559 roku:
Pożegnanie chrześcjańskie na każdy dzień S.(zymona) Z.(aciusa)
Pożegnaj nas, Boże Ojcze,
Moc, Twej świętej prawice,
Jezu Christe, Zbawicielu,
Ukaż nad nami laskę swą.
Duchu Święty, racz nas cieszyć,
Myśli naszych racz sprawcą być.
Daj Boże w Trojcy jedyny,
Byśmy ten to dzień strawili.
W Bożej lasce i w miłości
W miłosierdziu, w pobożności
Zachowaj nas wszego grzechu,
Nie daj djabłu ku pośmiechu.
Daj myślić o ostatnim dniu,
Daj pamiętać o skonaniu,
A gdy się tu zwrocisz, Panie,
Sędzić żywe i też martwe,
Postaw nas na swej prawicy,
Racz nas uznać za swe syny.
Amen, amen. Boże daj to,
By się to w nas wypełniło.
opracowanie: Andrzej Solarz
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Ignacy Chodynicki; Dykcyonarz Uczonych Polaków, zawierający krótkie rysy ich życia, szczególne wiadomości o pismach, i krytyczny rozbiór ważniejszych dzieł niektórych. Porządkiem alfabetycznym ułożony. Tom II. L-P; Wyd. Kuhn i Millikowski; Lwów 1833
- Józef Łukaszewicz; Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie. T. 2; Poznań 1843
- Włodzimierz Budka; Szymon Zacius, pierwszy superintendent zborów litewskich; [w:] Reformacja w Polsce: organ Towarzystwa do Badania Dziejów Reformacji w Polsce R. 2, nr 8; Warszawa 1922
- Kazimierz Budzyk - red. naczelny; Zacjusz Szymon; [w:] Nowy Korbut. Piśmiennictwo staropolskie hasła osobowe N-Ż; Warszawa 1965
- Jan Krukowski; Nauczyciele szkół parafialnych Krakowa w XVI wieku; Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej; Kraków 2007
- Teofil Wojciechowski; Reformacja w Bochni (część I); [w:] Krakowski Rocznik Archiwalny. T. 15 (2009)
- pl.wikipedia.org
- forumewangelickie.eu
- bochenskiedzieje.pl
- rcin.org.pl
- muzeumpinczow.pl
- ekumenia.pl
- ekumenizm.pl
- wszystkoojaniematejce.blogspot.com
|
