Mieszkańcy miast powiatu proszowskiego/miechowskiego z końcem XVIII i w XIX wieku - cz. III, społeczność żydowska
 |
| Proszowice 2011 rok - kirkut (fot. Adam Psica) |
Proszowice, 24-01-2020
Statut Organiczny z 1 XII 1815 roku, stanowił, że do obywateli należy zaliczyć tylko tych mieszkańców, którzy za czasów Księstwa Warszawskiego korzystali z praw obywatelskich. Na początku 1717 roku, Rada Administracyjna prolongowała bezterminowo wszystkie dekrety królewskie i postanowienia rządu Księstwa Warszawskiego, dotyczące ludności żydowskiej, których najważniejsze kończyły się w 1818 roku.
W dniu 17 VI 1817 r. zyskały one na bliżej nieokreślony czas aprobatę Aleksandra I. Wydany w 1825 roku Kodeks Cywilny stanowił, że korzystanie z praw cywilnych nie było, zależne od posiadania sytuacji prawnej praw politycznych i obywatelskich, to jednak Żydzi mogli korzystać tylko z tych praw cywilnych, z których nie zostali przez władze państwowe wyłączeni. Oznaczało to utrzymanie wszystkich dotychczasowych ograniczeń w zakresie prawa własności, możliwości zmiany zamieszkania, działalności gospodarczej oraz obciążeń podatkowych.
Ludności żydowskiej nie objęto powszechnym obowiązkiem służby wojskowej, w miastach rządowych i prywatnych z prawa miejskiego korzystały w zasadzie tylko osoby wyznań chrześcijańskich. Mimo tego, że w Królestwie obowiązywały ogólnokrajowe przepisy, miasta legitymowały się nadal przywilejami książąt i królów polskich, w myśl których Izraelici nie korzystali z praw miejskich.
Powstanie Listopadowe również nie zmieniło sytuacji prawnej ludności żydowskiej. W świetle postanowień Statutu Organicznego z 26 II 1832 roku zachowany został dotychczasowy stan prawny Żydów, odmawiający im praw obywatelskich. Zasadniczo stan taki trwał do 1861 roku, tj. do wydania ukazu na mocy którego ludność żydowska dopuszczona została do wyboru władz municypalnych i powiatowych na równych prawach z innymi mieszkańcami. Ukaz z 5 VI 1862 roku, wraz z późniejszymi zarządzeniami władz oznaczał zniesienie odrębności stanowej Izraelitów [A. Eisenbach; Mobilność...; s.32; Tenże; Ludność...; s.109-112; Dziennik Praw Królestwa Polskiego. T.I, X, XIV].
Sytuację ludności żydowskiej w miastach obwodu miechowskiego, dodatkowo komplikowało Postanowienie Namiestnika z 3 II 1823 roku, wprowadzające zakaz zamieszkania przez Izraelitów we wsiach w odległości 21 wiorst od granicy z Austrią i Prusami. Powyższe postanowienie zezwalało na zamieszkanie w pasie pogranicznym tym kategoriom ludności żydowskiej, które trudniły się uprawą roli lub miały stałe źródło zarobkowania. Na przykład były na stałej służbie, zajmowały się rzemiosłem, gorzelnictwem lub piwowarstwem (o ile uzyskały konsens władz), zarządzały fabryką albo zajmowały się pachtem krów.
Prawo to przysługiwało osobom które przed wydaniem zakazu zamieszkiwały stale w tym rejonie, nie zajmowały się przemytem oraz nie były sądzone za sprawy związane z kontrabandą. Zezwolenie od wójta, potwierdzone przez komisarza obwodu było warunkiem dla każdego Żyda uzyskania prawa zamieszkania w strefie przygranicznej. Zgoda taka była ważna na okres jednego roku i musiała być rok rocznie prolongowana. W ślad za tym postanowieniem, Rada Administracyjna uchwałą z 13 V 1836 roku, zabroniły ludności żydowskiej przesiedlać się z głębi kraju do miast położonych w strefie przygranicznej. Nadal w tych miastach mogły zamieszkiwać te grupy ludności żydowskie, które do tego czasu stale w nich zamieszkiwały, ale pod warunkiem wykonywania dozwolonych zawodów.
Na podstawie wykazów sporządzonych przez Naczelnika Powiatu, rząd gubernialny układał listy ludności żydowskiej w miastach pogranicznych z zaznaczeniem wieku oraz źródła utrzymania. Listy te były następnie zatwierdzane przez KRPiS i ogłaszane w Dzienniku Gubernialnym. W świetle tego prawa nie wolno im było przesiedlać się z jednego miasta do drugiego, pod groźbą utraty prawa zamieszkania w dotychczasowym miejscu. Osobista odpowiedzialność za przestrzegania powyższego prawa spoczywała na prezydentach i burmistrzach miast. Rada Administracyjna uchwałą z 21 I 1851 roku, dokonała korekty części powyższych przepisów określających warunki zamieszkania i zarobkowania Żydów po wsiach i miastach w obrębie 21 wiorstowego pasa granicznego.
Utrzymano jako nadal mające moc prawną przepisy o zakazie migracji z głębi kraju do miast granicznych oraz o kategoriach ludności, którym pozwolono mieszkać na tym obszarze. Wprowadzono zakaz przesiedlania się z miast do wsi i odwrotnie. W strefę graniczną wg nowych przepisów, Żydzi z głębi kraju mogli przebywać w sprawach rodzinnych lub handlowych, tylko za okazaniem paszportu, który wydawano na okres 3 miesięcy. Wyjątkowo można go było prolongować na dalsze 3 miesiące. W miejsce dotychczasowych zaświadczeń ważnych na okres jednego roku, otrzymywali oni stałe książeczki w formie legitymacji. Ukaz 17 VII 1844 r. zabraniał Izraelitom, z dniem 1 VII 1845 r., produkcji, destylowania oraz sprzedawania trunków we wsiach. W 1848 r i 1851 r. nastąpiło dalsze zaostrzenie tego przepisu.
Decyzją Rady Administracyjnej z 4 III 1853 r. zakazano Żydom zamieszkiwania po wsiach w karczmach, szynkach, gorzelniach i browarach, a także utrzymywania garkuchni w szynkach lub domach zajezdnych, znajdujących się w lasach lub miejscach przydrożnych. Z prezentowanych opracowań i dokumentów regulujących sytuację ludności żydowskiej, odnieść można wrażenie szczególnego upośledzenia tej kategorii ludności w miastach Królestwa Polskiego. Niewątpliwie jest to prawdą. W świetle powyższych, miasta obwodu miechowskiego położone w przeważającej mierze w strefie 3. milowego pasa nadgranicznego, z których ponadto; Koszyce, Miechów, Nowe Brzesko, Proszowice, Skalbmierz oraz Słomniki, posiadały przywilej "De non tolerandis Judaeis", powinny stanowić klasyczny przykład ciężkiej sytuacji Żydów w Królestwie Polskim.
Analizując sytuację w konkretnych miastach obwodu miechowskiego, twierdzę, że położenie Żydów aczkolwiek trudne, nie było tak dramatyczne jak należałoby wnosić, w oparciu o funkcjonujące prawo. Dowodzą tego dane, świadczące o powolnym, ale stałym przyroście ludności żydowskiej w miastach obwodu oraz wykaz dzierżawców propinacji. Świadczą one, że istniały możliwości, w których Starozakonni niemal zmonopolizowali propinację i wykazywali stale wzrastającą aktywność społeczno - gospodarczą w miastach.
Bezpośrednio w pasie nadgranicznym, tj. w zasięgu 3 mil, leżały Koszyce, Miechów, Nowe Brzesko, Opatowiec, Proszowice oraz Słomniki. Niemal w bezpośrednim zasięgu pozostałe, tj. Działoszyce, Książ Wielki oraz Skalbmierz. Istotne znaczenie dla sytuacji Żydów w tych miastach, miał ich charakter własności. Miechów, Nowe Brzesko, Skalbmierz oraz w znacznie wcześniejszym okresie Opatowiec, stanowiły własność duchowną. Koszyce, Proszowice, Słomniki - królewską. Natomiast Działoszyce, Książ Wielki - prywatną. W Nowym Brzesku, stanowiącym własność duchowną, a następnie skarbu państwa, starozakonni zaczęli zamieszkiwać dopiero po 1862 roku. W materiałach AGAD i innych, brak jest wzmianek o próbach zamieszkania w tym mieście przez ludność żydowską. Pojawienie się ich po 1862 roku (1864 rok - 20 osób), nie spowodowało konfliktów. W opracowaniu dotyczącym miast guberni radomskiej Nowe Brzesko zaliczone zostało do 42 miast guberni, w których nie wolno było osiedlać się Żydom [S.Marcinkowski; Miasta...; s.136].
W żadnym z dokumentów stanowiących podstawę prawną funkcjonowania miasta (akt lokacyjny, przywileje, dekrety) nie znalazłem stwierdzeń dotyczących ludności żydowskiej. Wynikały one pośrednio z treści przywilejów cechowych, w których problemy życia wewnętrznego i struktury organizacyjne silnie przeplatały się z praktyką życia katolickiego, wykluczające Starozakonnych [Archiwum Prywatne Edwarda Staniszewskiego w Nowym Brzesku]. Podobny charakter miało funkcjonujące jeszcze z okresu przed rozbiorami, prawo uzyskania obywatelstwa miejskiego, którego min. warunkiem było przedstawienia zaświadczenia przynależności do wyznania chrześcijańskiego [J.Ptasnik; Miasta...; s.243].
Podkreślić należy, że podjęte przez Sejm Czteroletni reformy w zakresie przyjmowania prawa miejskiego, zostały po upadku państwowości zniesione [W.Ćwik; Pozostałości feudalne...; s.129]. Mające podstawowe znaczenia dla życia miasta dekrety sądów asesorskich koronnych z 1761 roku oraz reskrypt króla S.A.Poniatowskiego z 1782 roku, dotyczyły wyłącznie problemów spornych między miastem a zakonem [AGAD-KRSW, nr 2229; Naczelnik Głównego Archiwum Królestwa Polskiego do KRSW; Warszawa. 5 V 1865r, s. 157-278]. Nadany miastu królewski przywilej z 24 I 1784 roku dotyczył zasad wyboru władz miejskich [Tamże; Opis miasta Brzeska Nowego poświadczony przez Naczelnika Powiatu Miechowskiego; Miechów, 19 VI 1860 r. s.292-304].
Henryk Pomykalski
|
|
|
