Opatowiec w XIX wieku, propinacja - cz.6
 |
| herb gminy Opatowiec (fot. pl.wikipedia.org) |
Proszowice, 27-03-2019
Pod względem posiadania propinacji, Opatowiec był miastem o podzielonym użytkowaniu. Zgodnie z przywilejem nadanym przez Władysława IV w 1633 roku należała ona do mieszczan [AGAD-KRSW, nr 2164; Opisanie historyczne oraz topograficzno-statystyczne m. Opatowca w woj.krakowskim. Sporządził Adam Kroczewski-burmistrz; Opatowiec 1822 r.s.69-72]. W opinii Asesora prawnego KRSWiP z 2 IX 1821 r. [...] Propinacja z mocy przywilejów lokacyjnych służyła mieszczanom samym. Przez zgodę dopiero w dniu 13 VIII 1755 r., z mieszczanami zawartą wyznaczono klasztorowi tynieckiemu, ówczesnemu dziedzicowi Opatowca, plac Borowski [...] z wolnością wystawienia austerii i utrzymania w niej szynku od wszelkich opłat wolnego [...]. [Tamże; Opinia asesora prawnego KRSWiP z dnia 22 IX 1821 r; s.229-235].
Ugoda ta była aktem wymuszonym w zamian za umorzenie przez klasztor sumy 5 tys. złotych, z którą zalegało miasto [...] że zaś konwent tyniecki na usilną prośbę wszystkich obywatelów [...] należącej sobie za lat kilka proweniencji sumę 5000 zł [...] ustępuje, zaczym pomienione miasto, niby w nagrodę ustąpionej, tak znacznej sumy, wyznacza wiecznymi czasy konwentowi plac Borowski [...] i przydaje drzewa kopę na wystawienie porządnej austerii wjezdnej, w której konwent mieć będzie wolny od wszelkich podatków, tak miejskich jak i Rzeczpospolitej i od stacji żołnierzów [...]. [Tamże, nr 2601; Komplanacya między konwentem XX Benedyktynów klasztoru tynieckiego a m. Opatowcem zawarta w roku 1755 /kopia/; s.23-39].
Krótki okres zaboru austriackiego w zakresie propinacji przyniósł istotne zmiany. Nowe władze przekazały ją kasie miejskiej [Tamże; KWK do KRSWiP; Kielce 31.I 1823 r., s.21-23]. Fakt ten, w połączeniu z dotychczasową tradycją propinacji opartą o umowę z 1755 roku stwarzał podstawę do częstych sporów między zainteresowanymi stronami. Dochody z dzierżawy propinacji przynosiły miastu podstawową część dochodów. Upadek miasta z końcem XVIII wieku pogłębiony przemarszami wojsk, szczególnie rosyjskich w okresie bezpośrednio przed włączeniem tych terenów do Księstwa Warszawskiego [Tamże; Jan Chwalibóg-dziedzic miasta i obywatele miasta do Króla Księstwa Warszawskiego; Opatowiec 12.V.1810 r, s.1-2; Obywatele m. Opatowca do Ministra Spraw Wewnętrznych; Opatowiec 30.VIII.1811 r. s.8-9], w połączeniu z określoną polityką propinacyjną właściciela miasta spowodował iż propinacja, mimo kilkakrotnej licytacji np. w 1811 roku nie została wydzierżawioną.
W takiej sytuacji [...] Miasto ogólnie całe z ostatniej licytacji na dzwoniącą monetę ilości 2282 zł 5 gr. [...] płacić obowiązało się i że półroczną takową ratę do kasy miejskiej złożyło [...] [Tamże; Prefekt departamentu krakowskiego do Ministra Spraw wewnętrznych; Kraków 7 III 1811 r., s.4-7].
Na okres od 1 XII 1812 r. do 31 V 1815 r. dzierżawcą propinacji został Walenty Pietraszewski za kwotę 2284 zł 5 gr. rocznie, zanim przyjął tę dzierżawę były podejmowane przez władze miasta nieudane próby o jej wydzierżawienie. Zawarta umowa określała podstawowe warunki dzierżawy tj. czasokres, wysokość dzierżawionej kwoty i inne, typowe dla tego rodzaju umów warunki. Odnośnie propinacji dworskiej podkreślała, że dzierżawcy nie wolno było prowadzić wyszynku na placu Borowskim stanowiącego wyłączność dworu. Innym domom dworskim znajdującym się w mieście zgodnie ze wspomnianą umową z 1755 roku nie wolno było prowadzić szynku trunków.
 |
| XVIII-wieczna karczma (fot. forbes.pl) |
Z uwagi na fakt, że w mieście nie istniał browar miejski umowa zezwalała dzierżawcy [...] samemu trunki wyrabiać, lub też takowe skądinąd sprowadzać [...]. Mieszkańcy na własny użytek mogli sprowadzać trunki z zewnątrz. Jednak pod warunkiem, że [...] sprowadzający obowiązany będzie ilość i gatunek [...] sprowadzanych trunków wprzód dzierżawcy oznajmić i ustanowioną akcyzę konsumcyjną tj., od garnca 1 piwa gr 1, od garnca 1 wódki groszy 2, podobnież od garnca 1 miodu groszy 6 opłacić [...]. [Tamże; Umowa o dzierżawę propinacji na okres od 1 XII 1812 r. do 31.V.1815 r.; s.43-45].
Na podobnych warunkach dzierżawcą propinacji w latach 1815-1818, za sumę 2294 zł 25 gr. rocznie był Wojciech Nowakowski [Tamże; Umowa o dzierżawę propinacji na okres od 1815 do 1818 r.; s.36-37]. Od 1819 r. do 1830 r. dzierżawa propinacji miejskiej spoczywała w rękach właścicieli miasta. Motywy takiej decyzji ówczesnych właścicieli Opatowca przedstawił Jan Chwalibóg w liście do KpiS z 1819 roku.
Jego zdaniem straty z tytułu dzierżawy propinacji w mieście ponosił zarówno właściciel jak i samo miasto. Dziedzic posiadając prawo propinacji w mieście sprzedawał swe trunki po niższej cenie. Spowodowało to poważne trudności w wydzierżawieniu propinacji miejskiej. W takiej sytuacji proponował kupno propinacji miejskiej lub podjęcie jej w wieczystą dzierżawę [Tamże; Dowody przychodu do etatu na rok 1819 dla kasy ekonomicznej Opatowca; s.148-156]. W świetle zeznań przedstawiciela dziedzica miasta w tym okresie wyszynk alkoholu w mieście był znaczny. Tylko w okresie od 1 I do 31 V 1819 roku sprzedano w mieście min 735 garncy wódki szumówki oraz 1490 garncy piwa dubeltowego [Tamże; Dowody przychodu do etatu na rok 1819 dla kasy ekonomicznej Opatowca; s.148-156].
Podjęte przez dziedzica miasta w 1819 roku próby zakupu propinacji lub podjęcia jej w wieczystą dzierżawę spotkały się z natychmiastowym sprzeciwem mieszczan. Zarzucili dziedzicowi, że w posiadanych w mieście domach prowadzi niezgodnie z prawem wyszynk w sytuacji gdy ma prawo prowadzić go tylko w jednym domu na placu Borowskim. Pozytywnie zaopiniowany wniosek przez KWK o sprzedaży, bądź wieczystej dzierżawie został przez KRSWiP decyzją z 26 XI 1821 roku oceniony negatywnie [Tamże; KWK do KRSWiP; Kielce 4 IX 1821 r. s.229-235; KRSWiP do KWK; Warszawa 26 XI 1821r., s.237-240]. Jan Chwalibóg ponownie starania o pomyślne dla siebie rozwiązanie sprawy podjął w 1823 roku [Tamże, nr 2601; KWK do KRSWiP; Kielce 31 I 1823 r., s.21-23].
W wyniku przeprowadzonej 10 VIII 1830 roku licytacji, a więc jeszcze przed wybuchem Powstania Listopadowego dzierżawcą propinacji na lata 1831-1833 za sumę 2530 zł rocznie zostali małżonkowie Borowiccy [Tamże nr 2602; KWK do KRSWiP; Kielce 1830, s.54-55], którzy zaskakująco szybko odstąpili od niej. W takiej sytuacji decyzją 23 IV 1831 roku, KWK przekazała propinację w administrację urzędowi municypalnemu [Tamże; KWK do KRSWiP; Kielce 23 IV 1831r., s.71-72]. W oparciu o dostępne materiały wydaje się, że przyczyną szybkiej rezygnacji z dzierżawy były nie wydarzenia związane z Powstaniem Listopadowym, lecz postawa właściciela miasta Justyny Chwalibóg, wprowadzającej w swoim szynku niższe ceny na alkohol, niż u dzierżawcy propinacji [KWK do KRSWiP; Kielce 27 VII 1832r., s.114-115].
W wyniku takiej postawy, burmistrz Andrzej Linczowski spowodował w 1832 roku zamknięcie szynku należącego do właścicielki miasta Justyny Chwalibóg. Taka decyzja w ocenie Komisarza Obwodu Miechowskiego była zgodna z prawem. Dziedziczka zobowiązana była [...] stosować się do taksy miejskiej [...]. Polityka zaniżania ceny wyszynku trunków przez dziedziczkę spowodowała w krótkim czasie poważne straty kasy ekonomicznej miasta. Z uzyskanej jeszcze w 1831 roku kwoty 2530 zł, miasto z dzierżawy propinacji w 1832 roku miało 1700 zł dochodu. Według oceny Komisarza Obwodu jeżeli dziedziczka będzie nadal prowadzić politykę zaniżania ceny na alkohol w swoim szynku, to miasto w najbliższym czasie nie będzie mieć nawet 200 zł dochodu [Tamże; Komisarz Obwodu Miechowskiego do KWK; Miechów 10 IV 1832 r., s.120-122]. KRSWiS decyzją 16 IX 1836 roku powołując się na przepisy o podatku konsumpcyjnym z 1831 roku [...] nie uznała potrzeby zniewalać ich (właścicieli) dłużej, ażeby w sprzedaży trunków do ceny miejskiej stosowali się [...] [Tamże; KRSPiS do KRSWDiOP; Warszawa 16 IX 1836 r., s.207-208].
W takiej sytuacji przeprowadzona licytację, z uwagi na brak kandydatów kończy się ona niepowodzeniem. Dziedzic mógł spokojnie, zgodnie ze swoimi interesem manipulować propinacją w mieście. W 1838 roku, po trzechkrotnych, bezskutecznych licytacjach dzierżawę propinacji za 1100 zł podjęła Justyna Chwalibóg. Rząd Gubernialny, zgodnie z obowiązującym w tym względzie postanowieniem Rady Administracyjnej z 28 III 1833 roku sporządził wniosek do KRSW pozytywnie przez nią zatwierdzony o dzierżawę na 1838 rok [Tamże; RG Krakowski do KRSWDiOP; Kielce 4 II 1838 r.; KRSWDiOP do RG Krakowskiego; Warszawa 7 III 1838 r., s.211-214].
Lata 40-te i 50-te,w sytuacji gdy od dzierżawy odsunęli się właściciele miasta są dalszym upadkiem dochodów z propinacji. Niewątpliwie dodatkowym czynnikiem obniżającym dochód z dzierżawy propinacji był ruch abstynencki o podłożu religijnym i patriotycznym. Załamanie się tego ruchu spowodowało, że wartość dzierżawna propinacji z końcem lat 60-tych (481 rs) gwałtownie wzrosła. Być może ważnym był fakt dopuszczenia do dzierżawy Starozakonnych spoza Opatowca. Po Powstaniu Styczniowym nadal w kontraktach zachowane były przywileje dworu min. wolność propinowania [...] w jego jednym szynku Spalonka zwanym położonym w Rynku, w którym dziedzic miasta, czy osoby przez niego ustanowone, wszelkie trunki krajowe sprzedawać mają prawo, a to na postawie transakcji z roku 1755 [...] [Tamże nr 2603; Kontrakt o dzierżawę propinacji na rok 1864; s.248-250].
Dzierżawcy propinacji (podane daty mają charakter orientacyjny):
| Walenty Pietraszewski |
1 XII 1812-31 V 1815 |
| Wojciech Nowakowski |
1815-1818 |
| Jan Chwalibóg |
1815/1816; 1816/1817; 1 VI 1819-31 XII 1821; 1822-1823; 1830/1834 |
| Andrzej Nowakowski |
1835 |
| małżonkowie Borowiccy |
1831/1833. Odstąpili od propinacji 23 IV 1831 r. |
| W? Jaraczewski |
1838;1846? |
| Ludwik Pęk |
1845; 1847 |
| Szlom Handelsman |
1855-1856 |
| Icyk Prajs z Wiślicy |
1860-1862 |
| Naftal Mirtenbaum |
1863 |
Hersz Lederman z Żarnowca
(ołączył do spółki Jas... Grosfelda z Żarnowca i Wolfa Erlicha z Opatowca) |
1864 |
Henryk Pomykalski
Użyte w tekście skróty:
AGAD - Archiwum Głóne Akt Dawnych w Warszawie
KRSWiP - Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji
|
|
|
