Kalwini, luteranie i inni innowiercy z Iwanowic i proszowskiej okolicy cz. III

serwis IKP / Skarby Ziemi Proszowskiej / felietony, opracowania / opracowania / Kalwini, luteranie i inni innowiercy z Iwanowic i proszowskiej okolicy cz. III

	pomóżcie!!! ;)
	Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt! skarby@24ikp.pl. Inne kontakty z nami: TUTAJ! Redakcja IKP

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kursy walut
NBP	2023-01-24
USD	4,3341	+0,23%
EUR	4,7073	-0,24%
CHF	4,7014	-0,22%
GBP	5,3443	-0,38%
Wspierane przez Money.pl

Kalwini, luteranie i inni innowiercy z Iwanowic i proszowskiej okolicy cz. III

Proszowice, 26-09-2022

     Jak wiadomo Andrzej Tęczyński herbu Topór (ur. ok. 1480, zm. 25 grudnia 1561) to wojewoda lubelski, kasztelan krakowski, starosta śniatyński i rohatyński, chorąży krakowski, miecznik wielki koronny, hrabia (wówczas pisane "grabia") Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jego ojcem był Gabriel Tęczyński z Morawicy (ur. ok. 1430, zginął 27 października 1497 w bitwie pod Koźminem w wyprawie króla Jana Olbrachta).

     Morawica jest to obecnie wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Liszki. W okresie średniowiecza stanowiła wraz z okolicznymi dobrami siedzibę rodu Toporczyków (Toporów). Najstarsza wzmianka o rycerzach z Morawicy znajduje się w "Cudach św. Stanisława - Żywot większy" (łac. Vita Sancti Stanislai - Vita maior) Wincentego z Kielczy; wspomniany jest tam rycerz Andrzej z Morawicy oraz pleban z Morawicy o imieniu Świętek (1247-1253). W XIV wieku Toporczycy przenieśli swoją siedzibę do zamku Tenczyn, którego budowę rozpoczął w 1319 roku kasztelan krakowski Jan Nawój z Morawicy (informacje za: Wiki).

     W Morawicy inni Toporczykowie mieszkali jeszcze przez jakiś czas. Dopiero w XVII wieku wieś przeszła w ręce rodu Czartoryskich. W 1743 roku stary kościół rozebrano i na jego miejscu zbudowano obecny kościół ze środków przekazanych przez Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Tego samego, który był właścicielem Iwanowic i budowniczym nowego kościoła.

     Zatem Stanisław ze Szczodrkowic przyjmując przydomek Morawicki h. Topór wskazywał na pokrewieństwo z Tęczyńskimi, ale wiódł je z okresu przed przenosinami Jana Nawoja z Morawicy do Tęczyna.

     Ale dlaczego pisał się ze Szczordkowic? Otóż przeglądając dziele pt. "Polska wieku XVI" znalazłem wzmiankę o Pawle Morawickim dziedzicu działu w Szczodrkowicach (parafia Smardzowice), służebniku Kośmirowskiego z Gronowa, herbu Topór. Wnioskować zatem należy, że pisząc się ze Szczodrkowic, był urodzony w tej wsi i blisko spokrewniony, być może synem lub bratem Pawła Morawickiego. Brak jest - przynajmniej na razie - bliższych informacji na temat daty urodzin i śmierci Stanisława Morawickiego, wiec zostaje nam jedynie dedukcja.

     W tym samy dziele i w tym samym czasie jest wzmiankowany Stanisław Narębski podstarości ojcowski, dziedzic wsi Naręby i części Garlicy (par. Korzkiew), oraz działów w Cianowicach i w Szczodrkowicach (par. Smardzowice) herbu Nowina.

     W dziele Stanisława Morawickiego (...) Treść stanowi obrona wierzeń i obrzędów katolickich, a więc dotyka tego samego przedmiotu co Wita Korczewskiego Rozmowy (1553) i Seklucjana Rozprawa o ceremoniach (1549) oraz Rozmowa o pogrzebie (1547). Praca Szczodrkowica niewymienia tych pism, ale widocznie jest pomyślana jako odpowiedź na broszurki Seklucjana. (Ob. tom XXVII, 362). Rozmowa toczy się kolejno o świętach, o czci świętych, o ofiarach, o stypach, wigiljach, zołtarzu, konduktach, krzyżu, kadzidle, wodzie święconej, dzwonach, czyścu, raju, pompie kościelnej, mszy. Polemizuje głównie z Lutrami. Wytyka jednak różne wady księży zwłaszcza plebanów. Autor ma duże oczytanie w biblji, którą wciąż cytuje, co świadczyłoby o jego teologicznem wykształceniu. Cytuje też pisma św. Augustyna. Wskazuje to raczej, że był duchownym niźli świeckim (za: Bibliografia Estraichera, Bibliografia Staropolska - https://www.estreicher.uj.edu.pl/home/).

     Chociaż Zygmunt Celichowski we wprowadzeniu do wydanego w 1900 roku ponownie dzieła Stanisława ze Szczodrkowic sugeruje, że był on nie osobą duchowną, ale dworzaninem na dworze Tęczyńskiego a "skończył swe wykształcenie na Krasnymstawie, a uzupełnił je na dworze wojewódy lubelskiego". Jaka jest prawda? Na dzień dzisiejszy trudno dociec.

Zatem jak widzimy, na tym samym terenie, w odległości ok. 8 km, mamy dwa mocne ośrodki spojrzenia na religię. Z jednej strony Iwanowicach były silne ośrodki protestantyzmu, natomiast w Szczodrkowicach, Naramie i Owczarach trwało trzymanie tradycyjnej wiary rzymsko-katolickiej. Najprawdopodobniej sytuacja ta miała wpływ na budowę przez Pawła Żydowskiego kościoła w Naramie, jak i późniejsze przekazanie przez tegoż Żydowskiego w 1618 swojej fortuny Zakonowi Karmelitów Bosych w Krakowie, a w 1625 roku podarowanie przez Jana Narębskiego (potomka Stanisława) swojej majętności krakowskiemu Zakonowi Dominikanów.

I takie lub podobne przypadki zdarzały się bardzo często w Małopolsce i nie tylko.

Inne zawirowania w "naszej Polszcze" XVII wieku.

     Warto je przypomnieć w tym miejscu przypomnieć chociaż w skrócie, bo wydarzenia te miały wielki wpływ na losy Rzeczypospolitej.

Wojny ze Szwecją

     1586 roku zmarł król Stefan Batory pogromca Moskali. Przygotowując się do kolejnej wojny z Moskwą, polował w puszczach Grodzieńszczyzny. W czasie tych polowań nagle zachorował i przewieziony do pobliskiego Grodna, gdzie zmarł 12 grudnia 1586 r. Najprawdopodobniej zmarł na mocznicę. Jednakże zdaniem dr nauk medycznych Hermana Zdzisława Scheuringa, przedstawionym w jego książce pt. "Czy królobójstwo? Krytyczne studium o śmierci króla Stefana Wielkiego Batorego" (wydanej 1964), władca zmarł w wyniku otrucia.

     Po jego śmierci w trakcie elekcji szlachta Rzeczypospolitej królem obrała Zygmunta III Wazę, syna króla szwedzkiego Jana III Wazy i królewny polskiej Katarzyny Jagiellonki. Był zatem po kądzieli wnukiem króla Zygmunta Starego i królowej Bony. Jego synami byli późniejsi królowie polscy Władysław IV i Jan Kazimierz. Ponieważ oprócz wyboru na króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy w 1592 roku, po śmierci swego ojca, Jana III, panującego w Szwecji, przypadła mu dodatkowo korona Szwecji, w latach 1592-1599 powstała personalna unia - polsko szwedzka.

     Zszycie katolickiej Polski z protestancką Szwecją okazało się jednak zadaniem niewykonalnym. Szwedzi pod wodzą regenta ks. Karola Sudermańskiego, doprowadzili do buntu w Szwecji i do detronizacji Zygmunta przez Riksdag w 1599. Ponieważ Zygmunt Waza i jego potomkowie nie przyjęli tego do wiadomości, doszło no napięć pomiędzy Rzeczypospolitą i Szwecją, gdy na dodatek w 1600 Zygmunt III Waza inkorporował do Rzeczypospolitej Estonię, wybuchła wojna, której kulminacją był najazd wojsk szwedzko-niemieckich dowodzonych przez króla Karola Gustawa. Najazd, który w Polsce zwany jest "potopem szwedzkim".

     Karol Gustaw swoimi wojskami "zalał" (stąd "potop") cały kraj, także Ziemię Krakowską. Oblężenie Krakowa trwało od 25 września do 13 października 1655. Kapitulacja została formalnie podpisana 17 października. Niemal natychmiast miasto i kościoły obłożono ogromną kontrybucją, m.in. z katedry zabrano wszystkie naczynia liturgiczne. Zdarty z Krakowa łup wart był podobno 5 milionów ówczesnych złotych, a na wypadek oporu postawiono na Rynku szubienice. Szwedzi kradli wszystko: "dzieła sztuki, kosztowności, ozdoby, księgozbiory, rzeźby, sukna, marmurowe posadzki, kominki, w zasadzie wszystko, co miało jakąś wartość lub ładnie wyglądało. Akademia Krakowska wraz z biblioteką były obrabowane, a zamek królewski na Wawelu wraz z katedrą - złupione. Do Szwedów dołączyły sojusznicze oddziały siedmiogrodzkie. Miasto i jego mieszkańcy byli zrujnowani, pojawił się głód." (Mateusz Drożdż, "Jak szwedzki potop Kraków zrujnował", Gazeta Krakowska, 6 maja 2014r). Później Polacy mieli choć jedną złośliwą satysfakcję: bardzo duża część zrabowanych kosztowności zatonęła w Bałtyku w czasie transportu do Szwecji.

     Wówczas nie tylko Kraków został zrujnowany. Jak pisze Zdzisław Noga w artykule "Osadnictwo i stosunki własnościowe w XVI i XVII wieku" ("Natura i kultura w krajobrazie jury osadnictwo i krajobraz", praca zbiorowa pod. red. Zdzisława Nogi, Kraków 1997) "Nieporównanie większe straty notujemy w okresie "potopu" (na prowincji krakowskiej - dop. ZG). Bezwzględnie ściągane w latach 1655-1657 kontrybucje, gwałty i rabunek zniszczyły wsie podkrakowskie do tego stopnia, że skutków tej wojny nie udało się właściwie usunąć do upadku Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Kolejna pożoga wojenna ogarnęła kraj w pierwszych latach XVIII w., w okresie wielkiej wojny północnej". Dodać należy, że zrujnowaniu i totalnemu ograbieniu uległy również zarówno Kościół jak i parafia korzkiewska.

     "Potop" miał wpływ jeszcze na aspekt religijnego życia w Rzeczpospolitej. Stopniowe ograniczenia wolności religijnej w Polsce powodowały wzrost niechęci a nawet wrogości między katolikami, a innowiercami. Szukając dla siebie pomocy innowiercy zwracali się o interwencję do króla i do współwyznawców w luterańskiej Szwecji. Nakręcało to coraz większą niechęć katolików i kolejne represje, co z kolei powodowało jeszcze intensywniejsze szukanie wsparcia w innowierczych krajach ościennych.

     O wzajemnej niechęci protestantów i katolików świadczy też przypadek Michał Piekarskiego, chorego psychicznie polskiego kalwinistę, który 15 listopada 1620 roku, dokonał próby zamachu na króla Zygmunta III Wazę, gdy cały dwór był w drodze na nabożeństwo.

(źródło: internet)

     Śledztwo z wykorzystaniem tortur w celu ujawnienia ewentualnych wspólników nie wyjaśniło przyczyny zamachu, chociaż pojawiły się pogłoski, że mógł to być zamach tatarski. Piekarski w trakcie przesłuchania i mąk zadawanych opowiadał takie niestworzone historie, że powiedzenie "pleść jak Piekarski na mękach" przeszło do języka polskiego jako określenie oznaczające tyle co "gadać bzdury", mówić od rzeczy. Ostatecznie Piekarski został skazany na śmierć. Wyrok wykonano 27 listopada 1620 w Warszawie.

     Przełomem w stosunkach braci polskich z katolikami stał się właśnie potop szwedzki, w czasie którego większa część innowierców przyłączyła się do wojsk Karola Gustawa, stawała się w jego imieniu zarządcami okupowanych miast, a także administratorami majątków rugowanej za wierność królowi Janowi Kazimierzowi szlachty. Część z protestanckiej magnaterii brała również udział w przygotowaniu tzw. traktatu w Radnot, (https://pl.wikipedia.org/wiki/Traktat_w_Radnot) zakładającego rozbiór Rzeczypospolitej.

     Działania te spowodowały powszechne oburzenie, które skupiło się szczególnie na unitariańskiej wspólnocie religijnej, która wyodrębniła się w latach 1562-1563 z polskiego Kościoła reformowanego, czyli "Braciach Polskich" (przypomnijmy, ze jednym z braci polskich był Mikołaj Dłuski z Iwanowic). W wyniku czego, już po wypędzeniu Szwedów, na mocy ustaw sejmowych z roku 1658 i następnych Bracia Polscy zostali zobowiązani do przejścia w ciągu trzech lat na katolicyzm lub opuszczenia kraju. Okres ten skrócono do dwóch lat, w trakcie których mieli wyprzedać majątki i przenieść się za granicę. W konsekwencji tego Bracia Polscy faktycznie zostali wygnani z Polski (za: wiki).

     Echa szwedzkiej grabieży sięgają dnia dzisiejszego. Wszak niedawno mieliśmy okazję przeczytać informację, że ukradziony wówczas tzw. "Statut Łaskiego", czyli pierwszy wydany drukiem w 1506 r. w Drukarni Jana Hallera w Krakowie, zbiór praw Królestwa Polskiego, zawierający spis przywilejów szlacheckich, konstytucji sejmowych, prawa miejskie magdeburskie, przywilej dla Żydów z 1264 roku oraz traktaty międzynarodowe, w tym unii litewsko-polskiej bez unii mielnickiej nie zostanie Polsce zwrócony. Z inicjatywą zwrotu Polsce tego cennego dokumentu wystąpił niedawno temu parlamentarzysta Szwedzkich Demokratów Bjoern Soeder. Jednakże minister spraw zagranicznych Szwecji Ann Linde kategorycznie odmówiła twierdząc, że taka jest "restrykcyjna praktyka w sprawie zwrotu łupów wojennych, stosowaną przez większość państw i łupy wojenne z XVII wieku są legalnymi zdobyczami zgodnie z ówczesnym prawem międzynarodowym". No cóż...

Miecz i ogień na wschodniej rubieży...

Za czasów Zygmunta III Wazy doszło również do zatargów z Kozakami o stworzenie stałej armii na wschodzie Rzeczypospolitej, która mała być złożona z Kozaków będących na żołdzie Rzeczypospolitej (tzw. Kozacy Rejestrowi), które doprowadziły do wybuchu serii buntów na Ukrainie. Niestety, zamiast podjąć rozmowy z Kozakami wojska koronne i pospolite ruszenie krwawo je tłumiły.

W latach 1591-1593 było powstanie Kosińskiego, 1594-1596 powstanie Nalewajki, na schyłek panowania Zygmunta III, w 1630 przypada powstanie Fedorowicza. W 1648 roku doszło do kolejnego buntu, którym kierował ataman kozacki Bohdan Chmielnicki. Jednak lokalny zryw szybko przerodził się w wojnę kozacko-polską, znaną pod nazwą powstanie Chmielnickiego, do której włączyli się Tatarzy a potem Rosja.

(źródło: internet)

W wyniku tych wojen "opustoszała Rzeczpospolita, opustoszała Ukraina. Wilcy wyli na zgliszczach dawnych miast i kwitnące niegdyś kraje były jakby wielki grobowiec. Nienawiść wrosła w serca i zatruła krew pobratymczą." (H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem", ostatni akapit). Ostatecznie 18 stycznia 1654 w Perejasławiu pomiędzy kozackim Hetmanatem i Bohdanem Chmielnickim a Wasylem Buturlinem, występującym jako pełnomocnik cara Rosji Aleksego została zawarta "Ugoda perejasławska", na mocy której Ukraina poddała się władzy cara Rosji. Zawarcie tejże umowy stało się pretekstem do najazdu rosyjskiego na Rzeczpospolitą, który miał miejsce kilka miesięcy później. Bez ziem Ukrainy Moskwa byłaby jakimś samodzierżawiem na styku Azji i Europy, a dzięki zajęciu żyznych i zasobnych ziem d. Rusi Kijowskiej, uznała się jej spadkobiercą i stała się nieprzewidywalnym imperium zagrażającym wszystkim dookoła. Także dziś, powołując się na tę, rzekomo zawartą dobrowolnie umowę, putinowska Rosja rości sobie pretensje do całości ziem Ukrainy posuwając się aż do zbrodniczej napaści, aby ten cel osiągnąć.

Wojny z Turcją i obrona Austrii pod Wiedniem

     Kolejnymi wydarzeniami, które miały istotny wpływ na sytuację Polski i w jakiś sposób także na naszą okolicę, były wojny z Turcją. Do końca XV w. nie było jakichś większych zatargów z Turkami. Za pierwszą poważną konfrontację należy uznać rok 1497 i wyprawę króla Jana Olbrachta do Mołdawii, która próbowała pozbyć się polskiego zwierzchnictwa (od 1387 roku była lennem polskim). Pisałem już o tym w przywołanym wcześniej w artykule: Za króla Olbrachta. Jak wiemy wyprawa zakończyła się klęską wojsk Rzeczypospolitej pod bukowińskim Koźminem i utratą Mołdawii, która stała się lennem tureckim.

     Do zatargów z Turcją przyczyniły się także najazdy kozackie na tureckie ziemie pograniczne i najazdy tatarów na ziemie ukrainne. Jednakże za bezpośrednią przyczyną wojen polsko-tureckich należy uznać udzielenie przez Polskę w 1619 pomocy Habsburgom w walce z księciem Siedmiogrodu Bethlenem, który wówczas był lennikiem tureckim i przejęcie pod opiekę hospodara mołdawskiego Gratiniego. Ta pierwsza wojna zakończyła się dla Polski klęską w bitwie 1620 pod Cecorą. Turcy w odwecie wyprawili się na Polskę, jednakże zostali zatrzymani 1621 pod Chocimiem. Zawarty wówczas pokój ustalił granicę na Dniestrze.

     Przez okres prawie 80 lat, ze zmiennym szczęściem toczyły się wojny i potyczki polsko tureckie. Imperium Osmańskie w tym okresie toczyło wojny ekspansywne na terytoria sąsiadów. Ingerowało na Ukrainie a także zajmowało coraz większe terytoria państw Europejskich, rugując z nich zwłaszcza Habsburgów. Zajęli praktycznie w całości ziemie dzisiejszej Rumunii, obecnych krajów bałkańskich i Grecji i podeszli prawie pod Wiedeń. W rezultacie papieskiej mediacji zostało zawarte przymierze ówczesnego króla Polski Jana III Sobieskiego z Habsburgami i w 1683 Sobieski udzielił Austrii pomocy przeciw Turcji, odnosząc we wrześniu i październiku 1683 zwycięstwa pod Wiedniem i Parkanami.

(źródło: internet)

W 1698 wojska Rzeczypospolitej pokonały Tatarów pod Podhajcami i zawarty 1699 pokój w Karłowicach co zakończyło wojny polsko-tureckie.

W ten sposób pochód turecki został powstrzymany. Dzięki Polakom Habsburgowie i Austria odzyskały swoją siłę i wpływy. Niestety ze szkodą dla Rzeczypospolitej, której za ówczesną pomoc "podziękowała" w ten sposób, że wzięła udział w pierwszym i trzecim jej rozbiorze.

"Pruski błąd" Zygmunta Starego i Zygmunta III Wazy

(źródło: internet)

Jak wiemy z historii w 1525 ostatni wielki mistrz Krzyżacki Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm i złożył hołd polskiemu królowi Zygmuntowi Staremu. Był to symboliczny koniec państwa krzyżackiego i powstanie Księstwa Pruskiego, bardziej znanych jako Prusy Książęce. Po śmierci Albrechta Fryderyka i wygaśnięciu książęcej linii pruskiej, W 1618, (niestety) za zgodą Zygmunta III Wazy, elektor brandenburski Jan Zygmunt Hohenzollern przejął jego posiadłości i powstała unia zwana Brandenburgia-Prusy. W 1657, korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej spowodowanego potopem szwedzkim i na mocy wymuszonych na Polsce traktatów welawsko-bydgoskie Wielki Elektor Brandenbursko Pruski uzyskał suwerenność Prus Książęcych od Rzeczypospolitej. A po tym, jak książę niemieckiej Saksonii August II Mocny uzyskał koronę polską, książę-elektor Fryderyk III uznał, że czas najwyższy na sięgnięcie także po koronę. Ponieważ tytuł króla Prus wciąż zachowali władcy Polski, więc 18 stycznia 1701 ogłosił się w Królewcu królem w Prusach jako Fryderyk I. Od tego momentu mówimy już o Królestwie Prus, które później brało udział we wszystkich rozbiorach Rzeczypospolitej.

I w ten sposób rozpoczął się wiek XVIII, który dla Rzeczypospolitej w tym także dla naszych pradziadów zakończył się tragicznie.

KONIEC

opracował: Zbigniew Grzyb