Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt!
Folwark w Proszowicach miał prawdopodobnie od 3 do 4 łanów (60-90 ha) [F.Leśniak, W okresie Polski szlacheckiej [w:] Historia Proszowic. Zarys dziejów do 1939 roku, pod red. F. Kiryka, s. 211]. Posiadał grunty orne w trzech nierównych rolach. Ich nazwy to Od Jakubowic, Średnia i Od Szpitala. Do uprawy pól dworskich w ramach odrabiania pańszczyzny, zwanego jutrzyną, były zobowiązane wsie dworskie. Wobec tego pola podzielono działki, z których każda otrzymała nazwę wsi jutrzynnej.
Nazwy tych pól zapisywano w następujący sposób:
Jutrzyna:
Pobiednica,
Złotnicka,
Tropiszowska,
Glewecka,
Karwinowska,
Szpitarska,
Kościejowska,
Niegardowska,
Kamieńczycka,
Sarbska,
Ostrowska,
Klimontowska,
Makowiecka (Makocicka),
Błogocicka,
Opatkowicka,
Mniszowska,
Gonowska.
W XVI i XVII wieku w niepełnym wymiarze jutrzyny odrabiali również mieszkańcy Nowego Brzeska i Klonowa. Wsie duchowne miały obowiązek również kosić trawę na dworskich łąkach i suszyć siano. Także i one otrzymały swoje nazwy od nazw obrabiających je wsi. W 1789 roku klasztor norbertanów w Hebdowie starał się zwolnić swoje wsie z obowiązku pańszczyźnianego, co spotkało się ze sprzeciwem ze strony wielkorządcy Ignacego Benoego. Stwierdził, że folwark proszowski znajdujący się zawsze bez gruntowej pańszczyzny teraz bardziej będzie ogołocony od jutrzyn.
wnętrze kuchni, mal. Dawid Teniers Mł., poł. XVII; Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, fot. Z.Reszka (źródło: wilanow-palac.pl)
Do mieszkańców Zagród (bezrolnych zagrodników, chałupników) należało młócenie dworskiego zboża, za co dostawali jedenastą część korca oraz pełnienie straży dworu w dzień i w noc. Z reguły była to jedna osoba, tzw. polowy, jak np. pełniący tę funkcję w 1669 roku niejaki Stanisław. W 1710 roku komisarzom królewskim nie podobało się, że ochronę przez dziewki najwięcej odprawują [Tamże, s. 212, przyp. 600]. W roku 1725 zobowiązano każdego chałupnika mieć dziewkę we dworze na usługę ustawiczną, to jest do rozkazania robocizny wsiom jutrzennym. Na podróż kiedy rozkażą dziewka do domu idzie, a chłop w drogę iść powinien [Tamże, s. 212, przyp. 600].
Chałupnicy z Zagród odrabiali pańszczyznę jeden dzień w tygodniu. Kobiety natomiast zobowiązano przędzenia wełny w ilości 6 łokci na rok. Z kolei komornice miały uprawiać ogrody, siać, sadzić kapustę i czynić służbę w razie konieczności. Do ich obowiązków należało również przędzenie 6 łokci na rok. Od 1776 roku dla chałupników mieszkających w posiadłościach swoich panów zwiększono wymiar pańszczyzny w wymiarze trzech dni na tydzień. Od teraz musieli również pilnować prac, które prowadzili poddani jutrzynni. Zajmowali się uprawą pola, siewem, sadzeniem i okopywaniem kapusty, przędzeniem 6 łokci rocznie oprawy z włókna dworskiego oraz moczeniem i zbieraniem konopi. Komornice odrabiały pańszczyznę jeden dzień tygodniowo od kwietnia do listopada [Tamże, s. 212].
Do proszowickiego folwarku przypisanych było 5-6 rodzin. Od XVIII wieku zaczęły pojawiać się rodziny chałupnicze. Ich liczba wzrastała na przestrzeni lat: w 1710 roku o dwie, w 1725 roku o pięć, w latach 1736-1739 o siedem, w 1776 roku o jedenaście, w 1787 roku o piętnaście. Liczby komornic nie rejestrowano, prawdopodobnie nie było ich więcej niż pięć.
służąca czyszcząca garnek, rycina wg Gerarda Dou, XIX; Muzeum Narodowe w Krakowie, fot. Karol Kowalik (źródło: wilanow-palac.pl)
Folwark zatrudniał osoby, które pobierały stałe wynagrodzenie. Było ich kilka i otrzymywali roczną pensję lub ordynarię. Od XVI do poł. XVII wieku na czele personelu folwarku (familiae praedii) stał faktor, którego zwano też gospodarzem. Odpowiadał za przebieg prac polowych. Domem i oborą opiekowała się gospodyni (kucharka). Faktor mógł mieć na utrzymaniu służącego i parę koni do własnych potrzeb. Na czeladź składało się dwóch pastuchów do bydła i świń i dwie dziewki służebne. Do familiae praedii zaliczano również rurmistrza i zarządcę królewskich młynów (miernika). Od 2. poł. XVIII wieku gospodarstwo prowadzili tylko gospodarz z gospodynią, którzy mieli jednego parobka, a pracami polowymi kierował karbowy, któremu pomagali polowy i gajowy. Mogli liczyć na pensję w wysokości od 20 do 40 złotych plus ordynaria. Podstarościemu proszowickiemu przysługiwała kwota 400 złotych, a zarządzającemu kluczem dóbr w postaci folwarków w Proszowicach i Kadzicach ekonomowi 600 złotych rocznie [Tamże, s. 214].
Tabela 1. Personel folwarku w Proszowicach w latach 1551-1779
(źródło: F. Leśniak, W okresie Polski szlacheckiej [w:] Historia Proszowic. Zarys dziejów do 1939 roku, pod red. F. Kiryka, Kraków 2000)
Dochody, uprawy i hodowle dworskie
Jak przedstawiają rachunki wielkorządowe, folwark w Proszowicach przynosił rosnące dochody. W 2. poł. XVI wieku było to 400-750 złotych, a w 1660 roku 1202 złote. W latach 40. XVIII wieku suma ta zwiększyła się co najmniej kilkukrotnie, wynosząc roczny przychód od 7500 złotych do nawet 11 000 złotych. Dzięki temu folwark proszowicki był najbardziej dochodowym gospodarstwem ze wszystkich, jakie były w posiadaniu wielkorządowym [Tamże, s. 212]. Należy jednak wziąć pod uwagę czynnik inflacyjny, zmieniający się w poszczególnych latach. Do poprawy organizacji i efektywności gospodarowania mogła przyczynić się powołana do życia nowa instytucja skarbowa - Kamera, która narzucała twarde reguły. W przedstawieniach wielkorządowych rachunków i inwentarzy Proszowice zawsze łączono z Kadzicami.
"Ständebuch", drzeworyt Josta Ammana z 1568; na pierwszym planie czeladnik za pomocą lejkowatego cedzaka napełnia beczkę piwem (źródło: pl.wikipedia.org)
Najwięcej zysków czerpano dzięki pszenicy, żytu i owsowi. Mimo podobnej ilości produkcji w 2. poł. XVI wieku, to właśnie handel pszenicą dawał najwyższe profity. W kolejnym stuleciu, w roku 1615 i w roku 1650 odnotowano większą uprawę owsa. Z czasem proporcje w uprawie dwóch wspomnianych zbóż zaczęły się równoważyć, a od końca wieku XVII i w XVIII wieku na podobnym poziomie zaczął pojawiać się jęczmień, który najprawdopodobniej służył w przemyśle browarniczym. Koniec XVIII wieku to znowu przewaga pszenicy i już jęczmienia. W 2. poł. XVII wieku doszło do znacznego zmniejszenia zasiewów i plonów.
W pierwszej połowie XVIII wieku uprawiano głównie buraki, kapustę, cebulę, pietruszkę, marchew, pasternak, a sadzie wiśnie i śliwy. Z pobliskich łąk zbierano siano, a z sadów owoce. Z dworskiej obory dostarczano na rynek bydło, gęsi, jaja, nabiał. Równie spory był spadek hodowli zwierząt. W roku 1583 w folwarku było 20 dojnych krów, 20 cieląt, 50 gęsi i 80 kapłonów [F.Kiryk, Dzieje Proszowic w epoce piastowskiej i jagiellońskiej, [w:] Rocznik naukowo-dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne III, z. 26, pod. red. A. Przybosia, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kraków 1967, s. 30] czyli specjalnie hodowanych kogutów. Gdy jeszcze pod koniec tego stulecia było od 20 do 24 krów mlecznych, to ich liczba w 1660 roku wynosiła okrągłe zero. Z czasem na własny użytek i potrzeby utrzymywano od 3 do 5 krów. Sytuacja bardzo poprawiła się dzięki wielkorządcy, który zdecydował się w 1692 roku na zakup 30 krów. W wyniku pomoru ich liczba spadła ponad dwukrotnie w latach 1740 i 1744, gdy odnotowano 12 sztuk. W 1776 roku ponownie na stanie folwarku było 5 tych zwierząt.
Tabela 2. Dochody z folwarku w Proszowicach i Kadzicach z lat 1564-1788 (w złotych)
(źródło: F. Leśniak, W okresie Polski szlacheckiej [w:] Historia Proszowic. Zarys dziejów do 1939 roku, pod red. F. Kiryka, Kraków 2000)
Wpływ na wysokie dochody folwarku miały także królewskie młyny i w XVIII wieku dworski browar. Do tego należy doliczyć przychody z handlu warzywami i chrustem, sprzedaży trawy i siana i wynajmu łąk na wypas gęsi. Warto odnotować, że trzy z czterech proszowickich młynów należących do wielkorządców i pilnowanych przez podrzęczego proszowickiego [AGAD . ASK. I nr 15, k. 57] pracowały na potrzeby dworu. Znajdujące się na rzece Szreniawie młyny podgórny i podłaziebny były pod dozorem młynarzy miejskich. Z pierwszego płacono wielkorządom tylko czynsz, co może sugerować, iż był on własnością miasta, gdy z trzech pozostałych wielkorządy pobierali pełne dochody. Jako, że proszowickie młyny przynosiły spore dochody były z tego powodu często zastawiane.
cdn.
opracowanie: Marcin Adamus
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
Kiryk F.; Dzieje Proszowic w epoce piastowskiej i jagiellońskiej; [w:] Rocznik naukowo-dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne III, z. 26, pod. red. A. Przybosia, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kraków 1967
Leśniak F.; W okresie Polski szlacheckiej [w:] Historia Proszowic. Zarys dziejów do 1939 roku, pod red. F. Kiryka, Kraków 2000
Piekosiński F.; Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388 do 1420; wyd. Akademia Umiejętności, W. L. Anczyc, Kraków 1896. (zdigitalizowany), https://polona.pl/item/rachunki-dworu-krola-wladyslawa-jagielly-i-krolowej-jadwigi-z-lat-1388-do-1420,NzE5MDQz/5/#info:metadata [dostęp 18.02.2023]
Pomykalski H.; Historia proszowskich ulic
Rachunki żupne bocheńskie z l. 1394-1421; wyd. J. Karwasińska, "Archiwum Komisji Historyczne", nr 3, seria 2, Kraków 1939
AGAD, ASK. I, nr 15. (zdigitalizowany), https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/17711125 [dostęp 18.02.2023]
