Kazimierza Wielka do 1985 roku - Z dziejów miasta cz. I

	pomóżcie!!! ;)
	Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt! skarby@24ikp.pl. Inne kontakty z nami: TUTAJ! Redakcja IKP

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kursy walut
NBP	2023-01-24
USD	4,3341	+0,23%
EUR	4,7073	-0,24%
CHF	4,7014	-0,22%
GBP	5,3443	-0,38%
Wspierane przez Money.pl

Kazimierza Wielka do 1985 roku - Z dziejów miasta cz. I

centrum Kazimierzy Wielkiej z lotu ptaka (fot. i.ytimg.com)

Kazimierza Wielka, 8-02-2018

     Kazimierza Wielka, miasto liczące około 5 200 mieszkańców leży w południowej części województwa świętokrzyskiego na terenach określonych przez geografów jako Niecka Nidziańska w obniżeniu rzeki Nidzicy - lewego dopływu Wisły. Prawy dopływ Nidzicy, rzeka Małoszówka dzieli miasto na dwie części - północną i południową. Wysokość północnej wyższej części wynosi około 200 m nad poziom morza.

     Osadnictwo w widłach rzek Nidzicy i Małoszówki sięga czasów przedhistorycznych. W 1979 roku ekipa krakowskich archeologów odkryła ślady osady obronnej i cmentarzyska z epoki brązu (około 1500 lat przed naszą erą) położonej na wysoczyźnie między Kazimierzą Wielką, a Słonowicami.

     Odkryty w 1911 roku w pobliskich Jakuszowicach kurhan huńskiego wodza z epoki "wędrówek ludów" (V wiek naszej ery) jak i badania archeologiczne prowadzone od kilku lat pod kierunkiem profesora Kazimierza Godłowskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie wykazują, że osada ta we wczesnym średniowieczu była siedzibą możnowładcy.

     Jednakże sama Kazimierza Wielka nie posiada historycznego rodowodu, jak inne miasta w Polsce. Popularna w społeczeństwie legenda mówi, że wracający z Wiślicy do Krakowa król Kazimierz Wielki w trakcie polowania został niespodziewanie zaatakowany przez tura. W ostatniej chwili przyszedł z pomocą królowi giermek, zadając zwierzęciu śmiertelny cios toporem. Z wdzięczności za uratowanie życia, król darował giermkowi kilka łanów ziemi, który osiedliwszy się tutaj - swą siedzibę nazwał imieniem króla.

     Rzeczywistość historyczna jest jednak inna, gdyż pierwsza wzmianka o Kazimierzy Wielkiej w źródłach pisanych pochodzi z roku 1326, a więc z czasów panowania Władysława Łokietka, ojca Kazimierza Wielkiego, co przeczy powyższej legendzie. Informacja ta dotyczy istnienia kościoła drewnianego pod wezwaniem św. Krzyża. Kazimierza Wielka była już wówczas siedzibą dekanatu - miejscowość więc powstać musiała przynajmniej w XIII wieku, o ile nie wcześniej (wzmianki o wsiach Broniszów i Zagórzyce pochodzą z 1282 roku).

     Wieś powstała najprawdopodobniej na skutek samorzutnego osadnictwa na żyznych glebach lessowych, brak jest bowiem w dokumentach jakiejkolwiek wzmianki o lokacji osady. Potwierdzeniem tegoż faktu byłby układ zabudowy przestrzennej charakterystyczny dla wsi wielodrożnej, spotykanej często w Małopolsce. Dziedzicami wioski byli Stanisław i Zbigniew herbu Nabra lub Pielgrzymowie.

dawny pałac Lacon (fot. zbiory autora)

     Kazimierza Wielka nie leżała wprawdzie na głównych szlakach handlowych, jednak prowadził przez nią szlak z Tarnowa do Wrocławia przez Opatowiec - Działoszyce. Potwierdzeniem tegoż byłby fakt istnienia komory celnej w pobliskich Podolanach.

     Za panowania Kazimierza Wielkiego ziemie Kazimierzy Wielkiej i okolic należały do najgęściej zaludnionych w Ziemi Krakowskiej. Dobra ziemskie w Kazimierzy Wielkiej w XV wieku kupił Łukasz Waldorf herbu Nabra, rajca krakowski i wójt Lipnicy.

     W XVI w. po ukształtowaniu się powiatów wieś Kazimierza Mała sąsiadująca z Kazimierzą Wielką oraz sąsiednie Jakuszowice znajdowały się w powiecie wiślickim województwa sandomierskiego. Natomiast Kazimierza Wielka w powiecie proszowskim województwa krakowskiego. Granicą województw i powiatów była rzeka Nidzica. W 1581 roku właścicielem tych dóbr został Jan Oleśnicki - reformator, który na okres około 30 lat miejscowy kościół przemianował na zbór protestancki.

     W XVII wieku właścicielem Kazimierzy Wielkiej był Stanisław Warszycki, kasztelan krakowski. W 1780 roku miejscowe dobra konkretnie Kazimierzy Wielkiej i Słonowic nabywają Łubieńscy, których w posiadaniu znajdują się do 1945 roku. Żyzne okoliczne czarnoziemy nadawały się na plantację buraka cukrowego. Dlatego też w 1845 roku Kazimierz hr. Łubieński herbu Pomian zakłada cukrownię nazwaną później "Łubna".

figura św. Rocha na tle cukrowni "Łubna" w latach 50-tych ub. wieku
(fot. zbiory autora)

     Cukrownia pod koniec XIX wieku przeszła w ręce spółki akcyjnej, której prezesem był Julian Tołłoczko herbu Pobóg. W okresie administrowania Tołłoczki fabryka znacznie się rozbudowała. Z tego okresu pochodzi główny korpus zakładu istniejący do dzisiaj pomimo, że cukrownia już nie pracuje, została zlikwidowana, a maszyny wywiezione.

     Dwór wzniesiony w latach 1752-5 przekształcony w początkach XIX wieku w 1910 roku został gruntownie odnowiony. Wybudowano kilka budynków mieszkalnych dla pracowników oraz stylową basztę (tzw. okrąglak - rok budowy 1900), którą przeznaczono na mieszkania dla praktykantów.

     Równocześnie w ostatnich latach XIX stulecia wybudowany został przez Tołłoczkę stylowy pałac według projektu architekta krakowskiego - Tadeusza Stryjeńskiego. Cukrownia jak i wspomniane budowle stały się charakterystycznym elementem zabudowy przestrzennej Kazimierzy Wielkiej po dziś dzień.

     Rozwój cukrowni na przełomie XIX i XX wieku wpłynął decydująco na zmianę oblicza Kazimierzy Wielkiej. Wieś stopniowo przekształciła się w osadę rolniczo - przemysłową. W I dekadzie XX wieku była tu poczta i telegraf, urząd wójta gminy, szkoła gminna, apteka i orkiestra włościańska. W okresie I wojny światowej powstała Spółdzielnia Spożywców "Ziarno".

     Ludności Kazimierzy Wielkiej i okolic nieobce były walki narodowo - wyzwoleńcze, szczególnie doszły ją echa zwycięstwa racławickiego okresu insurekcji oraz patriotyczne walki oddziału jednego z dowódców powstania styczniowego, gen. Mariana Langiewicza.

     W 1905 roku w cukrowni miał miejsce strajk, w wyniku którego został wywieziony na taczkach dyrektor Kuster. W tymże samym roku wójt gminy Stanisław Kusak został posłem do cesarskiej Dumy w Petersburgu. Na tereny Kazimierzy Wielkiej przenikały również idee ruchu ludowego. Nośnikiem ich staje się tygodnik "Zaranie" wydawany od 1907 roku. Jednym z wyróżniających się współpracowników tego pisma, a także działaczem ruchu zaraniarskiego był Wincenty Kowalski z Kazimierzy Wielkiej.

Wiosną 1914 roku powstaje zastęp skautów, rok później działają w Kazimierzy Wielkiej już dwie drużyny - męska i żeńska.

     W roku 1914 nad Nidzicą doszło do potyczki kawalerii austriackiej z kozakami. Kazimierza Wielka dostaje się pod okupację austriacką. Już w 1915 roku powstaje na terenie osady POW (Polska Organizacja Wojskowa), która w listopadzie 1918 roku rozbija posterunki austriackie.

     Również w 1915 roku powstała pierwsza biblioteka. Jej założycielką była miejscowa nauczycielka, komendantka POW - Sowińska. Początkiem zbioru była prywatna biblioteczka ofiarowana przez lekarza Dutkiewicza. Biblioteka była wówczas jedynym miejscem gromadzenia się działaczy społecznych i patriotycznych, którzy powołali "Towarzystwo Biblioteki Publicznej im. Henryka Sienkiewicza".

Baszta i budynek fabryczny lata 50-te ub. wieku (fot. zbiory autora)

     Po odzyskaniu niepodległości Kazimierza Wielka stała się w 1919 roku siedzibą gminy wchodzącej w skład powiatu pińczowskiego (Dz. U. nr.65 poz. 395). W tymże roku powstaje Humanistyczne Gimnazjum Koedukacyjne Towarzystwa Szkół Średnich, które istniało zaledwie do 1927 roku. W tymże 1927 roku rozpoczęto budowę 7 - klasowej szkoły powszechnej (obecna SP Nr.1).

     Ważnym faktem gospodarczym w dziejach Kazimierzy Wielkiej było wybudowanie w 1924 roku z inicjatywy sejmiku pińczowskiego kolei wąskotorowej. Dzięki niej Kazimierza Wielka uzyskała połączenie komunikacyjne z Krakowem, Kielcami i Śląskiem.

     W okresie międzywojennym w Kazimierzy Wielkiej szeroko rozwinięte było życie sportowe i kulturalne. Pierwszą drużyną piłkarską była "Nidzica" założona w 1921 roku. Wkrótce powstają także drużyny "Kazimierzanka", "Sztubak" i "Szturm".

     Jeszcze u schyłku XIX wieku powstała w cukrowni orkiestra dęta i zespół dramatyczny, który w 1916 roku wystawił sztukę "Kościuszko pod Racławicami". W latach 20-tych do organizowania życia kulturalnego włączyli się czynnie członkowie klubu urzędników cukrowni oraz działacze Związku Nauczycielstwa Polskiego, a także Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici".

     Ja zapamiętałem jedną zwrotkę hymnu wiciowego "Do niebieskich pował", który jeszcze w latach mojej młodości na różnych spotkaniach towarzyskich przez żyjących jeszcze w tamtym czasie starych działaczy, był we fragmentach nucony. A oto ta zwrotka:

Do niebieskich pował
od grud czarnej Ziemi,
już się sztandar nasz wiciowy
kolorami mieni.

W 1933 roku wybuchł wielki pożar zabudowań wokół Rynku. W wyniku tego założono Ochotniczą Straż Pożarną. W życiu politycznym, Kazimierza Wielka była terenem działania ruchu ludowego. W 1937 roku w związku ze strajkiem na tle niskich cen artykułów rolnych, chłopi przerwali ich dostawy na targi. Przez Kazimierzę Wielką prowadziła trasa wielkiego przemarszu chłopów do Racławic. Z powodu obstawienia wylotów ulic przez policję, pochód zmuszony był obejść osiedle. W 1938 roku stosując strajk okupacyjny żądali podwyżki płac robotnicy cegielni w Odonowie. W 1921 roku Kazimierza Wielka liczyła 2264 mieszkańców. W 1939 roku - 2973. Zabudowa Kazimierzy Wielkiej koncentrowała się wówczas wokół ulic: Sienkiewicza, Głowackiego, Rynku oraz obecnej ulicy 1 Maja.