Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt!
wejście od strony zachodniej do Skalbmierskiej świątyni (fot. zbiory ikp)
ołtarz z ukrzyżowanym Chrystusem na tle Jerozolimy (źródło: własne)
Zapłatą za naszą wiarę będzie to, że będziemy to oglądali, w co wierzyliśmy. [św. Augustyn]
Skalbmierz, 22-06-2015
Fundowane świątynie przez panów ziem, panów feudalnych, bogatych fundatorów prezentowały rozmaitość form, powstawały w zgodzie z zasadami wyznawanymi przez dynastie panującą, najczęściej nawiązywały do modelu książęcego charakteryzującego się jedną nawą prostokątną z rotundą, im była ona większa tym fundator, właściciel ziem bogatszy.
Świątynie w czasach średniowiecza były budowane na planie koła, kwadratu, jako formy centralnej. Wieże, które dobudowywano miały stwarzać pozory dużej masywnej budowli. Budowle sakralne od 1215 roku służyły do organizacji życia parafialnego, wypełniając w ten sposób zalecenia IV Soboru Laterańskiego.
Ołtarze świątyń średniowiecznych najczęściej znajdowały się przy wschodniej ścianie kościoła w zagłębieniu zwanym absydą. W części prezbiterium i na chórze skupiał się kler. Wierni świeccy gromadzili się w nawie lub nawach kościoła często rozdzielonych kolumnami. Nad nawą na poziomie mogły być wznoszone piętra, to miejsce było przeznaczone dla dworu albo fundatorów.
Chrystus na krzyżu, po prawej i lewej stronie wizerunki świętych i aniołów, u dołu krzyża widoczny wizerunek fundatora (źródło: własne)
Elementy budowli, o których piszę powyżej posiada świątynia pw. św. Jana Chrzciciela w Skalbmierzu, wybudowana została w siedzibie rodowej komesa Skarbimira z rodu Awdańców, wychowawcy Bolesława Krzywoustego. Historia placu, na którym lokowano tę świątynię według tradycji związana jest ze średniowieczną osada targową i ważnym ośrodkiem grodowym. Skalbmierz w średniowieczu obok Krakowa, Biecza, Wiślicy, Lublina, Sandomierza, Kielc czy też Nowego Sącza odgrywał ważną rolę pod względem szkolnictwa, kształcenia młodzieży na poziomie wyższym - na potrzeby duchowieństwa.
Zapewne wieki temu istniał tu dwór wojów w niedalekich odległościach znajdowały się osady otoczone mocnymi ostrokołami i płotami. Do osad można było wejść za zgoda właściciela ziem. W XII i XIII wieku zaczęła znikać zabudowa służąca wojom i rzemieślnikom. Interesy ludzi skupiały się wokół placu targowego, na którym budowano dwory możnowładców, domy rycerskie, kanoników, kościoły, jatki, sukiennice w takich miejscach odbywały się też jarmarki, na które wydawał zgodę władca. Budowle te sąsiadowały z interesami wychodźców z wiejskich wspólnot rodzinnych, interesami rzemieślników i kupców.
epitafium po zmarłym Janie Krzeckim z Rosiejowa, sekretarzu królewskim, ufundowane przez żonę zmarłego Annę z Chłapowskich (źródło: własne)
Zasady, które przyjmowano wprowadzały zmiany w wykorzystywaniu obszarów wokół grodów wczesnopiastowskich. Wzdłuż dróg dojazdowych powstawały karczmy, w których sprzedawano i kupowano wieczorami stawały się one miejscem zabaw i pijaństwa. To też kler często powtarzał, ...karczma jest korzeniem wszystkiego zła stąd wywodzą się kradzieże, morderstwa cudzołóstwa i inne grzechy... .
Funkcjonowanie placów targowych, karczm w Polsce Piastów oparte było o postanowieniach królewskich, książęcych to też przybywały i zatrzymywały się w nich karawany kupieckie wędrujące po szlakach handlowych Europy. Cały ten system, aby się rozwijał musiał mieć zagwarantowany mir i opiekę możnowładców. W ten sposób rozwijały się średniowieczne osady targowe, do których należy zaliczyć Skalbmierz.
Budowa pierwszej świątyni w Skalbmierzu według tradycji przypisana jest Skarbimirowi herbu, Awdaniec, komesowi krakowskiemu, który żył w czasach Bolesława Krzywoustego. Siedemnastowieczny historyk Szymon Starowolski w swym dziele "Wojownicy Sarmaccy" przedstawia Skarbimira, jako dobrego stratega i męża o wielkich godnościach, zasługach i wielkim męstwie.
głowa św. Jana w misie (źródło: własne)
Gorliwie służył Bolesławowi Krzywoustemu, wojował przeciw Pomorzanom (1106-1113) zdobywając i pustosząc barbarzyńskie prowincje oraz mocno obwarowane miasta. Uczestniczył wraz z licznymi oddziałami w zwycięskich walka przeciw Cesarzowi Henrykowi V pod Wrocławiem. Czechom zagrodził drogę w Wielkim Lesie, odparł ich atak i pędził przez cały Śląsk. Zbrojnie poskromił bunt Kaszubów i doprowadził do pokoju .W wielu bitwach odnosił rany, a nawet stracił oko. Uchodził za człowieka o wyniosłej postawie, był mężczyzną bardzo silnym, przywykłym do broni o nieustraszonym duchu i zawsze statecznym, odznaczał się bystrym umysłem. Tymi zaletami zdobył sobie łaskę u księcia stając na czele książęcego wojska. Również "Wielka Historia Polski" wspomina Skarbimira w wyprawach na Pomorze (1104-1106). W roku 1117 podniósł bunt przeciw Krzywoustemu został oślepiony i wygnany.
ołtarz główny w skalbmierskiej świątyni (źródło: własne)
W XII wieku osada targowa Skalbmierz przeszła na własność biskupów krakowskich. W roku 1217 prepozytem był tutaj Gubertus. W pierwszej połowie XIII wieku Skalbmierska świątynia została obwarowana i spełniała role obronną. Jej załogę stanowili wojowie i rycerze Konrada Mazowieckiego. Już wtedy zajmowała ważne miejsce na mapie interesów gospodarczych dynastii rządzącej w Małopolsce.
Rządy Konrada Mazowieckiego doprowadziły do wysokich obciążeń rycerstwa mieszczan i ludność rolniczej w Małopolsce. Niezadowolonych z jego rządów w Małopolsce panów krakowskich dopominających się przekazania władzy Bolesławowi Wstydliwemu, książę mazowiecki nakazał pojmać na wiecu w Skalbmierzu i osadzić w lochach być może w lochach świątyni. W roku 1241 świątynia wraz z osadą została spalona przez Tatarów. Zapewne odbudowana wraz z dzielnicą krakowsko - sandomierską za pieniądze narzeczonej Bolesława Wstydliwego, młodziutkiej księżniczki Kingi za zgodą jej ojca króla Węgier Beli IV.
W roku 1342, miasto za sprawą biskupa Grota, ponoć przeciwnika rządów Kazimierza Wielkiego otrzymało zgodę na lokacje na prawie średzkim. Jan Długosz świątynie opisuje, jako kolegiatę i prócz prepozyta istniały tu urzędy: scholastyka, kustosza i pięciu kanoników. Z zebranej literatury wynika ze świątynia od wieków była centrum okręgu parafialnego z rozbudowaną administracją kościelną wraz z prałaturą, kustoszem, scholasterią a także wikariuszami. Biskupi krakowscy starali się utrzymywać prawo patronatu nad miastem, pozostawiając po sobie świadectwa poziomu intelektualnego (manuskrypty), relikty architektury, bogatą działalność duszpasterską.
witraż z treścią religijną i historyczną (źródło: własne)
...W połowie wieku XV było tu już 80 domów mieszkalnych. W wieku XIV w przykolegiackiej szkole kształcił się pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, Stanisław Skalbmierczyk. W latach 1514/15 do tej samej szkoły uczęszczał Mikołaj Rej, którego ojciec był właścicielem pobliskich wsi: Bobina, Słonowic i Topoli. Skalbmierski rynek nosi dziś imię Marii Skłodowskiej - Curie, która kilkakrotnie spędzała tu wakacje u swego stryja Zdzisława, skalbmierskiego rejenta, w tym ostatnie przed wyjazdem do Paryża. Skalbmierz ucierpiał bardzo podczas wojen szwedzkich. W roku 1794, bezpośrednio przed bitwą pod Racławicami, gościł tutaj Tadeusz Kościuszko. Prawa miejskie Skalbmierz utracił w roku 1869. Uzyskał je ponownie w roku 1927.
O czasach romanizmu zaświadczają i przypominają dwie wieże, mury przy południowej ścianie prezbiterium, które wykonano bardzo starannie z piaskowcowych ciosów w XII wieku. Zmiany w kolegiacie dokonano w XV, a potem w XVII wieku. Gotycką budowlę oparto na planie trójnawowym z trzyprzęsłowym korpusem, o układzie bazylikowym wraz z nawami bocznymi. Następnie wybudowano prezbiterium na wzór krakowski. Do budowy wykorzystano fragmenty murów z czasów starszej romańskiej budowli. W XVI wieku zakończono budowę zakrystii i skarbczyka. Do naw dostawiono kruchty jedno piętrową w XVII wieku, druga wieloboczna w XIX wieku.
pieczęć Skalbmierza z godłem w gotyckiej rozecie z XVI wieku (źródło: Herby Miast Małopolskich do końca XVIII wieku)
...Kościół przebudowywany był w 1. połowie wieku XVII. Wtedy też powstały kolebkowo - krzyżowe sklepienia nawy, dla których wykorzystano pierwotne żebra przyścienne (sklepienie prezbiterium powstało w XV stuleciu). W 2. połowie XIX wieku kościół był odnawiany. Podwyższono wówczas trochę romańskie wieże, wykonano na nich gzymsy i nakryto neogotyckimi dachami.
Skalbmierska świątynia to ważny punkt w Historii Polski. Funkcje kolegiaty i godności, jakie ten obiekt pełnił oraz intencje, w których był wzniesiony, odbudowywany i rozbudowywany nakazują potwierdzić dorobek przeszłych pokoleń, które pomimo nieszczęść, wojen, epidemii, ale też doznanych łask, powrotów, podziękowań wymagają od teraźniejszych i przyszłych pokoleń utrzymania i potwierdzenia wiary swoich przodków, o których w XVII pamiętano.
