30 lat temu wycofano jednostki bojowe Federacji Rosyjskiej z Polski
|
Legnica, budynek komendy garnizonu Wehrmachtu, później dowództwa PGWAR, obecnie ZUS (fot. Damian Zieziula) |
Proszowice, 8-12-2022
SZCZYPTA HISTORII
W maju 1945 roku zakończyła się II wojna światowa w Europie. Ostatnim jej akordem było zdobycie Berlina, Pragi, likwidacja kurlandzkiego zgrupowania Niemców i połączenie wojsk sprzymierzonych nad Łabą. Na polu walki na Dalekim Wschodzie pozostała jeszcze Japonia, której los dopełnił się we wrześniu 1945 roku. Wtedy świat dowiedział się o bombie atomowej zrzuconej na Hiroszimę i Nagasaki.
W połowie 1945 roku, na podstawie dyrektyw Głównej Kwatery Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych ZSRR z jednostek bojowych, które znalazły się w końcowej fazie wojny poza granicami ZSRR utworzono cztery związki operacyjne. Związki operacyjne powstały i stacjonowały w ustalonej przez koalicjantów powojennej strefie wpływów Związku Radzieckiego i otrzymały nazwę grup wojsk:
- Grupa Okupacyjnych Wojsk Radzieckich w Niemczech (W 1956 roku, w związku z planowanym włączeniem NRD do Układu Warszawskiego, z nazwy usunięto "Okupacyjnych" i została nazwa Grupa Wojsk Armii Radzieckiej we Wschodnich Niemczech. Po zmianach politycznych - od 1989 roku, była to Zachodnia Grupa Wojsk Radzieckich);
- Centralna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (Austria, Węgry do 1955 r., od 1968 r. Czechosłowacja);
- Południowa Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (Rumunia i Bułgaria do 1955 r., a od 1956 r. także Węgry);
- Północna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (PGWAR) na terenie Polski.
PÓŁNOCNA GRUPA WOJSK ARMII RADZIECKIEJ W POLSCE
Pobyt Północnej Grupy Wojsk Radzieckich na terytorium Polski jeszcze do niedawna stanowił białą plamę w naszej historiografii. Do dziś zresztą ten fragment dziejów powojennych nie doczekał się pełnego opracowania.
Północną Grupę Wojsk Armii Radzieckiej utworzono decyzją Sztabu Generalnego Armii Czerwonej - dyrektywa Nr 11097 z 10 czerwca 1945 roku. PGWAR została sformowana na podstawie związków taktycznych: 2. Frontu Białoruskiego na styku 1. Frontu Białoruskiego i 1. Frontu Ukraińskiego, z części armii obu tych Frontów - 43., 52. i 65. armii oraz 4. Armii Lotniczej, a także przejściowo w skład weszły armie 18. i 60. oraz. 1. Armia Gwardii znajdująca się dotąd w składzie 4. Frontu Ukraińskiego.
|
marszałek Konstanty Rokossowski, czerwiec 1945 r. (fot. Wikipedia - autor nieznany) |
Organizatorem i pierwszym dowódcą Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej w roku 1945 został 49-letni marszałek Związku Radzieckiego Konstanty Rokossowski (1896-1968), dotychczasowy dowódca 2. Frontu Białoruskiego. W wojskowej histografii radzieckiej uważany był, po marszałku Gieorgiju Żukowie, za najwybitniejszego stratega okresu II wojny światowej. W listopadzie 1949 roku Konstanty Rokossowski złożył dowództwo PGWAR w Legnicy, bowiem został ministrem obrony narodowej Polski i został mianowany na stopień marszałka Polski.
Dowództwo PGWAR powstało z przeformowania sztabu 2. Frontu Białoruskiego. Zgodnie z dyrektywą podpisaną przez Stalina i układem "O przyjaźni i współpracy Polski i ZSRR" z 21 kwietnia 1945 roku, Sztab Główny PGW miał być rozmieszczony w Łodzi. Jednak ostatecznie podjęto decyzję o utworzeniu siedziby dowództwa PGWAR na krótko w Bydgoszczy, a następnie w Legnicy, gdzie radzieccy żołnierze zajęli 1/3 miasta. W Legnicy tereny, na których stacjonowały radzieckie jednostki wyłączono spod polskiej administracji. W 1946 roku mieszkało tam 16,7 tys. Polaków, 12,8 tys. Niemców oraz ponad 60 tys. Rosjan.
|
|
|
Legnica, Cmentarz Wojenny Żołnierzy Armii Radzieckiej (fot. Andrzej Powidzki) |
Do 17 grudnia 1956 roku Armia Radziecka stacjonowała (od 1944 roku, przez dwanaście lat) na polskich ziemiach bez jakiejkolwiek umowy oraz określonego czy unormowanego statusu. Jednostki Armii Radzieckiej stacjonowały w zasadzie, jako okupant na nowo zdobytych ziemiach, stanowiących niejako łup wojenny, szczególnie na ziemiach zachodnich w Polsce.
17 grudnia 1956 roku podpisana została: umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o statucie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonujących w Polsce.
Z Północną Grupą Wojsk Armii Radzieckiej współpracowało powołane 20 lipca 1957 roku Biuro Pełnomocnika Rządu Polskiego ds. Pobytu Wojsk Radzieckich w Polsce. Pierwszym Pełnomocnikiem został gen. bryg. Leszek Krzemień, a ostatnim - od października 1990 r. do lutego 1995 r. - był gen. bryg. Zdzisław Ostrowski, który razem z zespołem rządowym prowadził rokowania dotyczące wycofania wojsk Federacji Rosyjskiej z Polski.
Dowództwo i sztab PGWAR - do 1984 r. znajdował się w Legnicy (w tym także prokuratura PGWAR, sąd PGWAR), a następnie w latach 1984-1991 w Świdnicy, po utworzeniu w Legnicy Naczelnego Dowództwa Wojsk Kierunku Zachodniego. Później kwatera głównodowodzącego Zachodniego Kierunku Operacyjnego została przeniesiona z Legnicy na teren ZSRR, a do miasta powróciło ze Świdnicy, dowództwo Północnej Grupy Wojsk.
|
|
Legnica, Cmentarz Komunalny - kwatera z grobami żołnierzy rosyjskich z PGW i ich rodzin, zmarłych po zakończeniu II wojny światowej (fot. Andrzej Powidzki) |
WYCOFYWANIE ŻOŁNIERZY ARMII RADZIECKIEJ Z POLSKI
W grudniu 1991 roku przestał istnieć ZSRR, a kontrolę nad jego siłami zbrojnymi przejęła Federacja Rosyjska. Prezydent Federacji Rosyjskiej stał się również zwierzchnikiem Północnej Grupy Wojsk.
Żołnierze radzieccy (po utworzeniu 8 grudnia 1991 r. Wspólnoty Niepodległych Państw - żołnierze rosyjscy) stacjonowali w Polsce dłużej niż na terytorium czechosłowackim i węgierskim. Czechosłowacy i Węgrzy wcześniej zażądały wyjścia wojsk radzieckich z ich terytorium.
Rozmowy dotyczące wycofania wojsk radzieckich z Polski zostały zainicjowane przez stronę polską w grudniu 1990 roku. Za początek oficjalnego wycofania wojsk radzieckich przyjmuje się 8-9 kwietnia 1991 roku, kiedy z garnizonu Borne - Sulinowo wyjechał dywizjon rakiet taktycznych R-300 ze 116. Orszańskiej Brygady Rakiet Operacyjno-Taktycznych, którego wyrzutnie były przystosowane do odpalania rakiet z głowicami jądrowymi. Jednak przebieg wycofywania zakłócały różne incydenty, w tym m.in. wydarzenia związane z "puczem" wojskowym w Moskwie i trudne rozmowy z ówczesnym dowódcą PGW gen. Wiktorem Dubyninem.
Oficjalne porozumienie między Rzeczpospolitą Polską, a Federacją Rosyjską w sprawie wycofywania wojsk rosyjskich z Polski zostało podpisane dopiero 22 maja 1992 r. Określono w nim terminy wycofania: na 15 listopada 1992 r. dla jednostek bojowych oraz 31 grudnia 1993 r. dla pozostałych żołnierzy. Ten drugi termin prezydent Rosji Borys Jelcyn skrócił o 3 miesiące.
Ostatnią jednostką bojową Federacji Rosyjskiej, która opuściła Polskę 28 października 1992 r., była 24. Brygada Kutrów Torpedowych Floty Bałtyckiej ze Świnoujścia.
17 września 1993 roku, w 54. rocznicę agresji radzieckiej na II Rzeczpospolitą w 1939 roku, dowódca PGW gen. Leonid Kowalew na dziedzińcu Belwederu poinformował prezydenta RP Lecha Wałęsę o zakończeniu wycofywania sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej z Polski. Następnego dnia, 18 września 1993 r., o godz. 5.30 odjechał pociąg z Warszawy do Moskwy z ostatnimi 24. oficerami (w tym 5. generałami).
Do 1994 roku w Polsce pozostała 30. osobowa Misja Wojskowa Federacji Rosyjskiej z zadaniem nadzorowania tranzytu żołnierzy i sprzętu Zachodniej Grupy Wojsk Federacji Rosyjskiej (pierwotnie zwanej Grupą Wojsk Radzieckich w Niemczech) z obszaru Republiki Federalnej Niemiec (część NRD-owska przed 1990 r.). Misja była rozlokowana w Czeremsze, Warszawie i Zbąszynku.
Niektórzy członkowie rodzin kadry oficerskiej i pracowników cywilnych PGWAR tak mocno "zapuścili korzenie" w Polsce, że nie chcieli wracać z żołnierzami, którzy wyjeżdżali z kolejnych baz. Bywało tak, że trzeba było ich zmuszać siłą do wyjazdu - czego dokonywali sami Rosjanie.
Polacy zażądali, aby żołnierze wycofywani z Polski byli przewożeni bez broni, która miała być transportowana w oddzielnych, zaplombowanych wagonach. Postulat ten wydawał się uzasadniony, zważywszy na to, że rosyjscy żołnierze mieli zwyczaj strzelania przez okna.
Głównodowodzący PGW gen. Wiktor Dubynin, oburzony tym postulatem, podczas jednej z negocjacji oświadczył, że Armia Radziecka, która kiedyś pokonała Niemców, wyjdzie z Polski z wysoko rozwiniętymi sztandarami wtedy, gdy uzna to za stosowne i drogami, które uzna za stosowne. A jeśli ktoś jej w tym będzie przeszkadzał, to nie bierze odpowiedzialności za bezpieczeństwo polskich obywateli.
LEGNICA
Legnica była najważniejszym garnizonem radzieckim - znajdowało się tu dowództwo PGW. Oprócz koszarów poniemieckich i znajdujących się tam obiektów, żołnierze rosyjscy zajmowali m. in. starą, secesyjną centralną część miasta (tzw. kwadrat), zakłady rzemieślnicze i przemysłowe. W tym, znajdujące się w południowo-wschodniej części miasta lotnisko, wybudowane jeszcze przez Niemców. W największym obiekcie, wspomnianym "kwadracie", znajdowały się tam poniemieckie budynki mieszkalne o charakterze głównie willowym. Ta część miasta została odgrodzona od pozostałej betonowym ogrodzeniem.
|
|
Legnica, Cmentarz Komunalny - kwatera grobów polskich, tutaj znajduje się jedyny osobny grób Rosjanki, Lidii Siergiejewny Nowikowej, której losy stały się kanwą filmu "Mała Moskwa" (fot. Andrzej Powidzki) |
***
Rosjanie pozostawiali użytkowane mienie w bardzo różnym stanie. Wyjątkową sprawą były kwestie rozliczeń finansowych między stronami polską a rosyjską. Polska żądała, aby Rosjanie zapłaciła za straty, jakie spowodowały ich wojska w czasie stacjonowania na ziemiach polskich od zakończenia II wojny światowej, przede wszystkim za znaczną degradację ekologiczną w miejscach stacjonowania. Strona rosyjska kontrargumentowała, że żołnierze rosyjscy zostawiają wartościowe nieruchomości (przede wszystkim wybudowane obiekty). W zasadzie większość z pozostawionych przez PGWAR obiektów była dla Polski kompletnie nieużyteczna. Ostatecznie uzgodniono tzw. opcję zerową, która oznaczała obopólną rezygnację z rekompensat finansowych.
W trakcie przejmowania mienia po PGWAR w Polsce przyjęto system zdecentralizowany. Całe mienie, jako należące do Skarbu Państwa, przekazywano od razu wojewodom, na których scedowano proces zagospodarowania. Nie było również unormowań prawnych w tym zakresie. Odpowiednia ustawa pojawiła się dopiero w 1994 roku (Ustawa z dnia 10 czerwca 1994 roku o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu Państwa przejętych od wojsk Federacji Rosyjskiej - Dz. U. Nr 79 z późn. zm.).
opracowanie: Andrzej Powidzki
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Maciej Czulicki; Wybrane aspekty pobytu PGWAR w Polsce w latach 1945 - 1993 oraz wykorzystanie infrastruktury po jednostkach AR po 1993 r.; BBN
- Golon Mirosław; PGWAR w Polsce w latach 1947 - 1956, okupant w roli sojusznika; [w:] Czasy Nowożytne, tom VI/1999
- pl.wikipedia.org
|