Jędrzejów miastem, gdzie "biją słoneczne godziny"
 |
Jędrzejów - Rynek, widok na południową pierzeję z domami muzeum i wieżą astronomiczną
(fot. Andrzej Powidzki) |
Proszowice, 16-06-2020
Podczas weekendu - wakacji warto wybrać się do Jędrzejowa, położonego około 65 km od Proszowic przy szosie Kraków - Warszawa. Dzieje miasteczka, które prawa miejskie otrzymało 16 lutego 1271 roku od księcia Bolesława Wstydliwego, to historia znaczona wielkimi nazwiskami, między innymi: Wincentego Kadłubka, Tadeusza Kościuszki, Józefa Piłsudskiego, czy rodu Przypkowskich.
Przy jędrzejowskim Rynku wznoszą się domy z XVII i XVIII wieku, dwa z nich na południowej pierzei oznaczone numerami 7. i 8. zajmuje słynne Muzeum im. Przypkowskich, lakonicznie nazywane "Muzeum starych zegarów". Muzeum powstało w wyniku przekazania państwu polskiemu kolekcji zegarów słonecznych, przyrządów astronomicznych i gnomonicznych oraz biblioteki starodruków - zbiorów zgromadzonych przez rodzinę Przypkowskich.
 |
| herb rodu Radwan, źródło Tadeusz Gaj - Herby szlacheckie RON |
WYBRANE ASPEKTY Z DZIEJÓW RODU PRZYPKOWSKICH
Genealogia tej rodziny sięga głęboko w czasy średniowiecza, a jej herb Radwan, należy do najstarszych polskich znaków rodowych. Radwanici początkowo zamieszkiwali na Mazowszu, gdzie do ich posiadłości należała wieś Przypki. W połowie XIII wieku przesiedlili się do Małopolski, gdzie założyli wieś Przypkowice (obecna nazwa Przytkowice), od nazwy której kolejni przyjmują nazwisko Przypkowski.
Wśród najwybitniejszych przedstawicieli rodu wymienić należy Samuela (urodzonego ok.1592 r., zm. 19.06.1670 r.), poety nurtu ariańskiego, pisarza i myśliciela, autora licznych traktatów filozoficznych i religijnych oraz Jana Józefa Przypkowskiego (ur.1707, zm. 12.01.1758), profesor astronomii i matematyki na Uniwersytecie Krakowskim.
 |
poczekalnia przed gabinetem lekarskim - drzewo genealogiczne rodu Przypkowskich z widocznym herbem Radwan
(fot. Andrzej Powidzki) |
Do Jędrzejowa Przypkowscy przybyli około 1820 roku z okolic Częstochowy. Rodzina trudniła się wówczas drobnym przemysłem i handlem. Józef Przypkowski (ur.1796 r. w Częstochowie, zm. 30.01.1858 r. w Jędrzejowie), był kapelusznikiem, a jego syn Piotr Andrzej Jan (ur. 25.11.1829 r., zm. 24.08.1911 r.) miał w Jędrzejowie zakład produkcji mydła i świec oraz sklep.
Twórcą zbiorów astronomiczno-gnomonicznych, stanowiących podstawę muzeum, był syn Piotra - Feliks Antoni Przypkowski (ur. 22.05.1872 r., zm. 24.09.1951 r.), miłośnik astronomii i gnomoniki, praktykujący przez pięćdziesiąt lat jako lekarz w Jędrzejowie.
Feliks Przypkowski kolekcję zegarów słonecznych zapoczątkował w 1895 roku i systematycznie ją uzupełniał. Konstruował modele zegarów, których wykonał ponad 50. Na swoim domu w Jędrzejowie zbudował prywatne obserwatorium astronomiczne. Ponadto zajmował się numizmatyką, mineralogią, bibliofilstwem, zbierał ekslibrisy, zabytki i osobliwości przyrody oraz wszelkie pamiątki związane z historią miasta i regionu. Z zagranicznych antykwariatów sprowadzał książki i zabytkowe przyrządy naukowe. Był również zapalonym fotoamatorem - pozostawił ogromny zbiór fotografii.
 |
obserwatorium, zbudowane przez Feliksa Przypkowskiego na domu w którym mieszkał
(fot. Andrzej Powidzki) |
W działalności kolekcjonerskiej Feliksowi Przypkowskiemu pomagał jego syn Tadeusz Konrad Przypkowski (ur. 12.07.1905 r. - 17.12.1977 r.), na którego przeszły zamiłowania jego ojca i które później znacznie rozszerzył i pogłębił.
Tadeusz Przypkowski, po uzyskaniu na krakowskim UJ doktoratu w 1929 roku z filozofii w zakresie historii sztuki, mógł poświęcać więcej czasu ulubionej przez siebie gnomonice, a w szczególności rekonstrukcji dawnych historycznych zegarów słonecznych, jak również projektowaniu nowych.
Po 1929 roku Tadeusz Przypkowski odbył dodatkowe studia w Kolonii, Paryżu i Berlinie. Następnie w 1932 roku objął stanowisko referenta propagandy kulturalno-artystycznej Krakowa i kustosza Muzeum Techniczno-Przemysłowego w Krakowie. W 1933 roku jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej przebywał we Włoszech, Belgii i Holandii, zbierając materiały do opracowywanej przez siebie monografii o Bohdanie i Krzysztofie Lubienieckich, malarzach z przełomu XVII i XVIII wieku.
W 1935 roku został zaproszony przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, do podjęcia prac nad rekonstrukcją zabytków stolicy, tutaj współpracował z architektem Janem Zachwatowiczem (1900 - 1983) i ówczesnym dyrektorem Muzeum Narodowego w Warszawie Stanisławem Lorentzem (1899-1991) przy odbudowie murów obronnych Warszawy i pałacu Blanka (obecnie siedziba Ministerstwa Sportu).
Tadeusz Przypkowski, pomimo obowiązków państwowych, nie zaniedbywał prac nad budową zegarów słonecznych, bowiem jako jeden z kilku na świecie znawców zegarów słonecznych, nauczył się trudnej sztuki obliczania i wykreślania zegarów ściennych.
Jego dzieła to m.in.: rekonstrukcja zegara słonecznego z 1752 roku, umieszczonego na murze południowym Kościoła Mariackiego w Krakowie (1929); zegary słoneczne, które znajdowały się na Wieży Grodzkiej Zamku Królewskiego w Warszawie (1937); zegary słoneczne na dziedzińcu Arsenału w Warszawie (1938) i Murach Obronnych Warszawy (1939).
W 1955 roku zaprojektował osiem zegarów słonecznych w otoczeniu Pałacu Kultury i Nauki Warszawie, według historycznych wzorów gnomonicznych. Natomiast w 1967 roku obliczył i wykonał siedem zegarów słonecznych dla historycznego obserwatorium w Greenwich (południk zerowy) w Londynie. Oczywiście ozdobił również muzeum jędrzejowskie zegarem słonecznym, umieszczonym na południowej ścianie nowego budynku muzealnego, wzniesionego w 1970 roku.
Po śmierci swego ojca Feliksa, doc. dr hab. Tadeusz Przypkowski, historyk nauki i sztuki, gnomonik i bibliofil, kontynuował naukowe powiększanie zbiorów we wszystkich dziedzinach, dodając jeszcze własne zainteresowania dawną kuchnią i gastronomią. Dzięki jego staraniom bogate zbiory gnomoniczne i inne naukowe obiekty zgromadzone przez rodzinę Przypkowskich zostały 3 lutego 1962 roku przekazane Ministerstwu Kultury i Sztuki, które na ich bazie utworzyło w Jędrzejowie Państwowe Muzeum im. Przypkowskich, powołując ofiarodawcę na pierwszego dyrektora instytucji. Po jego śmierci, również jego potomkowie byli dyrektorami placówki i są nadal.
 |
kopuła obserwatorium, widać nazwą muzeum, roki założenia i przekazania państwu
(fot. Andrzej Powidzki) |
ZBIORY
Ekspozycja stała muzeum prezentuje:
- pieczołowicie odnowione zabytkowe wnętrza, mieszkanie rodziny Przypkowskich, według stanu sprzed I wojny światowej - zrekonstruowany apartament w stylu XVIII wieku;
- oryginalne zegary słoneczne i mechaniczne, klepsydry oraz dawną gastronomię i farmację w piwnicach.
Wśród zabytkowych wnętrz znajduje się m.in. poczekalnia i gabinet lekarski Feliksa Przypkowskiego.
 |
| gabinet lekarski Feliksa Przypkowskiego (fot. Andrzej Powidzki) |
 |
| biblioteczka (fot. Andrzej Powidzki) |
W malinowym salonie wykonanym w stylu XVIII - wiecznym znajduje się portret astronoma z kolekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
 |
| malinowy salon z portretem astronoma (fot. Andrzej Powidzki) |
W niebieskim salonie znajdują się ciekawsze typy zegary mechanicznych z różnej epoki.
 |
 |
| niebieski salon - kolekcja zegarów mechanicznych (fot. Andrzej Powidzki) |
W szarym salonie znajdują się przede wszystkim przybory astronomiczne, gnomoniczne i przyrządy służące do pomiaru czasu, jak zegary ogniowe oraz klepsydry. Zobaczyć można tu m.in. unikatową w skali światowej majolikowa klepsydrę wodną pochodząca z XVII wieku z Sycylii.
 |
szary salon - przyrządy do obliczeń i wykreślania zegarów słonecznych
(fot. Andrzej Powidzki) |
 |
szary salon - gablota z klepsydrami, na gablocie stoi wodna klepsydra majolikowa
(fot. Andrzej Powidzki) |
W zrekonstruowanym apartamencie w stylu z XVIII wieku widzimy na ścianach rokokowe kurdybany (skóra garbowana, barwiona, po czym intensywnie zdobiona we wzory tłoczeniami, złoceniami lub srebrzeniami oraz malowidłami).
 |
| zrekonstruowany pokój apartamentu w stylu z XVIII w. (fot. Andrzej Powidzki) |
 |
| apartament, na ścianach rokokowe kurdybany (fot. Andrzej Powidzki) |
Zasadniczy dział stanowi zmodernizowana stała ekspozycja zegarów słonecznych od XV wieku do czasów najnowszych.
 |
| zmodernizowana ekspozycja stała zegarów słonecznych (fot. Andrzej Powidzki) |
Ozdobą tej kolekcji jest: zegar słoneczny z XVI wieku wykonany przez Erazma Habermela oraz zegar słoneczny z armatką strzelający w południe, wykonany w Paryżu dla króla Stanisława Leszczyńskiego.
 |
zmodernizowana stała ekspozycja zegarów słonecznych, w gablocie zegar słoneczny z armatką strzelająca
(fot. Andrzej Powidzki) |
Ze "strzelającym zegarem" związany jest wiersz Władysława Broniewskiego, który powstał, kiedy to poeta poprosił dyrektora muzeum, aby zegar uruchomić. Pod wrażeniem wystrzału z armatki zegara słonecznego o godzinie 12:00, poeta napisał: Bije słoneczne godziny w Jędrzejowie. I mnie i tobie, i innym biją zegarowie [...].
Kolekcja w Jędrzejowie obejmująca około 500. zegarów oraz przyrządów i zajmuje trzecie miejsce w świecie pod względem liczebności i wartości zegarów słonecznych, tuż po Planetarium w Chicago i Science Museum w Oxfordzie.
 |
krzesło Fryderyka Chopina
(fot. Andrzej Powidzki) |
Warto też wspomnieć o dwóch wyjątkowych eksponatach, fortepianie stołowym i krześle (fotelu), z którego podczas koncertów korzystał Fryderyk Chopin.
Jędrzejowski fortepian jest niezwykle cennym i rzadkim eksponatem. Został wyprodukowany przez berlińską firmę KIRSCH około 1830 roku i został sprowadzony do Jędrzejowa przez Józefa Przypkowskiego. Fortepian jest jednym z trzech egzemplarzy znajdujących się w muzeach Polski (w Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu, w Muzeum na Zamku w Lublinie i w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie).
Krzesło z którego korzystał Fryderyk Chopin, gdy grał koncerty, przekazali Przypkowskim Radziwiłłowie - najpierw w depozyt, potem w darze. Tradycja rodzinna Radziwiłłów utrzymuje, że krzesło było używany przez Fryderyka Chopina podczas koncertów w dawnej rezydencji księcia Antoniego Radziwiłła. Potwierdza to specjalny atest autentyczności podpisany przez księcia Radziwiłła.
 |
| biblioteka (fot. Andrzej Powidzki) |
Wynikiem bibliofilskich zainteresowań Przypkowskich jest biblioteka starodruków, licząca około 600. tomów, w tym drugie wydanie dzieła Mikołaja Kopernika "De revolutionibus orbium coelestium" (1566 r.) - cenniejsze od pierwszego, ze względu na mniejszą ilość zachowanych egzemplarzy. Książki z autografami Heweliusza, Kartezjusza i Huyghensa, wśród nich kilka inkunabułów (pierwszych druków).
Na uwagę zasługuje słynna historia świata Hartmana Scheda "Liber chronicarum", bogato ilustrowana drzeworytami, wydana w Norymberdze w roku 1493, są tam przedstawione widoki miast, gdzie po raz pierwszy opublikowano widok Krakowa. Szczególną rangę mają książki i rękopisy z zakresu gnomoniki i nauk pokrewnych. Jest to jeden z kilku najbogatszych na świecie księgozbiorów z tej tak wąskiej dziedziny nauki.
Ciekawostką jest pierwsza książka kucharska w języku polskim, wydana w Krakowie w 1682 roku. Dzieło pt. COMPENDIUM FERCVLORVM, ALBO ZEBRANIE POTRAW, [...], zostało ułożone przez Stanisława Czernieckiego, kuchmistrza na dworze księcia Aleksandra Michała Lubomirskiego.
Przy bibliotece znalazł miejsce dział negatywów, liczący około 20000. pozycji, który gromadzi zabytkowe klisze, głównie autorstwa Feliksa i Tadeusza Przypkowskich. Zachowały się też aparaty i sprzęt ciemniowy oraz wszelkie przybory fotograficzne z dawnych lat.
Jednym z największych liczbowo działów Muzeum jest kolekcja grafiki i ekslibrisu, zapoczątkowana w 1912 roku zakupem u Rosenthala w Monachium, licząca obecnie około 25000. znaków książkowych i grafiki od XVI do XX wieku. Na szczególna uwagę zasługuje pokaźny zespół drzeworytów artystycznych Tadeusza Cieślewskiego i Stefana Mrożewskiego - twórców zaprzyjaźnionych z Przypkowskimi i goszczonych wielokrotnie w Jędrzejowie.
 |
| sypialnia (fot. Andrzej Powidzki) |
Dział gastronomii posiada zbiory dawnych naczyń, rondli, kociołków, samowarów, wszelkiego rodzaju przyborów kuchennych i stołowych, a także duży zespół menu rozmaitych przyjęć i bankietów oraz karty restauracji i zakładów gastronomicznych. Razem z działem gastronomii w piwnicach przechowywane są dawne naczynia i przybory apteczne, pozostałość po aptece która niegdyś znajdowała się w budynku zakupionym przez muzeum.
 |
| kuchnia (fot. Andrzej Powidzki) |
Dział artystyczno - historyczny gromadzi rzemiosło artystyczne oraz dokumenty i przedmioty o randze historycznej, głównie dotyczące historii miasta i regionu.
 |
| zbiory w piwnicy pochodzą ze zlikwidowanej apteki (fot. Andrzej Powidzki) |
Szczególną pozycję zajmują liczące około 2000. eksponatów zbiory związane z działalnością Legionów Polskich. W sierpniu 1914 roku gościł w domu Przypkowskich siedmioosobowy konny patrol pod dowództwem porucznika Władysława Prażmowskiego "Beliny", który wkroczył do zaboru rosyjskiego, a w ślad za nimi dotarła Pierwsza Kompania Kadrowa (pododdział piechoty utworzony 3 sierpnia 1914 r. w Krakowie przez Józefa Piłsudskiego).
 |
| kanapa, z której jak mówi tradycja, korzystał Józef Piłsudski (fot. Andrzej Powidzki) |
W 1915 roku kwaterował tu ze swoim sztabem Józef Piłsudski, o czym przechodniów informuje tablica umieszczona na frontowej ścianie muzeum. We wnętrzach z owych czasów znajduje się kanapa, na której sypiał, sprzęty i naczynia których używał, szachy którymi grywał w wolnych chwilach. Jedna z szaf nosi ślady po kuli wystrzelonej przypadkowo z pistoletu komendanta. Są też pamiątki po oficerach z jego świty, czako Beliny, listy, poezje i podziękowania za gościnę nadsyłane przez nich z frontu.
W dziale tym znajduje się też pokaźny zbiór fotografii, pocztówek, a także zespół judaików (przedmiotów kultu żydowskiego), jak np. balsaminki, lampy chanukowe, przedmioty kultu religijnego.
opracowanie: Andrzej Powidzki
Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie jest czynne codziennie oprócz poniedziałków, w sezonie zimowym (1.11-14.04) w godzinach 8.00-16.00, a w sezonie letnim (15.04-31.10) w godzinach 8.00-17.00. Wejścia co pół godziny (o godzinach pełnych i połówkowych). Ostatnie wejście godzinę przed zamknięciem.
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Eugeniusz Rybka; Tadeusz Przypkowski (1905-1977); Kwartalnik Historii Nauki i techniki 23/3-4, 1978
- umjedrzejów.pl
- pl.wikipedia.org
|
