|
|
 | ||||
 | ||||||
| Dzisiaj jest sobota, 20 kwietnia 2024 r. (111 dzień roku) ; imieniny: Agnieszki, Amalii, Czecha | M.Dzień Wolnej Prasy |
 | |
|
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
serwis IKP / działy autorskie / zachwyćmy się... (A.Powidzki) / Krzyżowa - miejsce spotkań i dialogu
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Krzyżowa - miejsce spotkań i dialogu
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
| studnia na dziedzińcu przed pałacem (fot. Andrzej Powidzki) |
Proszowice, 3-07-2019
Mała wioska Krzyżowa położona na Dolnym Śląsku w pobliżu Gór Sowich, około 8 km od Świdnicy i 60 km na południowy zachód od Wrocławia jest miejscem wyjątkowym, między innymi ze względu na znajdujący się na jej terenie siedemnastowieczny kompleks pałacowo - folwarczny i związane z nim wydarzenia historyczne.
W Krzyżowej mieszkał niemiecki opozycjonista, Helmuth James von Moltke z rodziną, a jego rodzinny "Dom na Wzgórzu" był w latach 1942-1943 miejscem zebrań niemieckich opozycjonistów skupionych w organizacji "Krąg z Krzyżowej". Do grupy należeli przedstawiciele różnych wyznań, środowisk społecznych i politycznych Niemiec, którzy wspólnie pracowali nad koncepcją przyszłej, demokratycznej Europy po upadku dyktatury narodowego socjalizmu.
Wieś stała się sławna także dzięki wydarzeniom z historii najnowszej. Tutaj 12 listopada 1989 roku na terenie ówczesnego Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Krzyżowej, spotkali się premier Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Tadeusz Mazowiecki i kanclerz Republiki Federalnej Niemiec Helmut Kohl. Znak pokoju jaki sobie przekazali w czasie mszy, stała się symbolem polsko - niemieckiego pojednania, a nabożeństwo z ich udziałem przeszło do historii jako "Msza Pojednania" i symbolicznie zapoczątkowało istotny przełom w stosunkach polsko - niemieckich.
 |
| Krzyżowa - Tadeusz Mazowiecki i Helmut Kohl, Msza Pojednania 12 listopada 1989 r. (fot. PAP/CAF / A.Hawałej) |
Krzyżowa - rodzina von Moltke
Od połowy XIX wieku historia wsi Krzyżowa koło Świdnicy łączy się z rodziną von Moltke.
 |
| Helmuth James von Moltke (fot. pl.wikipedia.org) |
 |
| Freya von Moltke (fot. Krzyżowa.org.pl) |
Helmuth von Moltke - trzeci właściciel Krzyżowej, ojciec Helmuta Jamesa von Moltke, po odziedziczeniu przez niego w 1905 roku majątku po zmarłym ojcu, poślubił Dorothy Rose Innes, córkę prezesa Sądu Najwyższego Południowej Afryki. Ze względów ekonomicznych rodzina przeprowadziła się w 1928 roku z pałacu do skromniejszego domu należącego do majątku Moltkich - Domu na Wzgórzu - oddalonego ok. 800 metrów od pałacu. Helmuth James von Moltke (1907-1945), najstarszy syn rodziny, ożenił się w 1931 roku z Freyą Deichmann (1911-2010), córką bankiera z Kolonii. Dom na Wzgórzu był domem rodzinnym dla Helmutha Jamesa von Moltke, jego żony Freyi oraz synów Kaspra i Konrada, był także oazą intelektualnej wolności i miejscem konspiracyjnych obrad opozycjonistów Kręgu z Krzyżowej.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Niemiec, Freya uzyskała od władz radzieckich zaświadczenie, że jej mąż był antyfaszystą, co gwarantowało jej nietykalność. W Krzyżowej, która znalazła się w nowych granicach Polski mieszkała z synami do października 1945 roku. Potem wyjechała do Berlina, zabierając całą dokumentację dotyczącą Kręgu z Krzyżowej. Po raz pierwszy przyjechała do Krzyżowej dopiero na zaproszenie władz Polski w 1990 roku. Zmarła 1 stycznia 2010 roku.
Krzyżowa - Krąg z Krzyżowej
Po wybuchu wojny Helmuth James von Moltke wraz z hrabią Peterem Yorck von Wartenburgiem zaczął dyskutować na temat przyszłości Niemiec. Obaj nie wierzyli w triumf tysiącletniej III Rzeszy. Tak narodziła się w 1940 roku obywatelska inicjatywa, określona przez gestapo mianem "Krąg z Krzyżowej". Inicjatywa skupiała osoby pochodzące z różnych klas społecznych, zarówno świeckie jak i duchowne, zarówno protestantów jak i katolików, krytycznie nastawionych do niemieckiej partii faszystowskiej NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) i narzuconego reżimu przez jej przywódcę i ideologa Adolfa Hitlera. Do ścisłego grona należały 22. osoby. Dyskutowali oni, jak ma być zorganizowane nowe demokratyczne państwo niemieckie, jak ma ono współpracować z innymi europejskimi narodami, jak powinny przebiegać wybory.
 |
| pałac - wystawa stała "Odrzucając kłamstwo z historii oporu i opozycji antytotalitarnej w XX wieku" (fot. Andrzej Powidzki) |
Odbyli wiele spotkań, w małym gronie - kilkuosobowym, żeby nie wzbudzać zainteresowania służby bezpieczeństwa. Tylko trzykrotnie spotkali się w większym gronie. Miało to miejsce w majątku von Moltke w Krzyżowej: 22-25 maja 1942 roku, 16 - 18 października 1942 roku i 12- 14 czerwca 1943 roku.
Członkowie grupy byli świadomi, że nie dysponują środkami i możliwościami przeprowadzenia zamachu na Adolfa Hitlera, aby dokonać zbrojnego przewrotu. Uważali, że siłowe rozwiązanie mogą zrealizować jedynie wojskowi. Poświęcili się więc opracowaniu programu ustrojowego dla powojennych Niemiec gdyż wierzyli, że militarna klęska Niemiec jest nieunikniona.
Po klęsce wojsk niemieckich pod Stalingradem w 1943 roku, podczas ostatniego spotkania w Krzyżowej główną uwagę skierowano na politykę zagraniczną i powojenną politykę gospodarczą Niemiec oraz po raz pierwszy wyraźnie omówiono zasady ścigania zbrodni popełnionych przez Niemców. Opozycjoniści z Kręgu byli świadomi zbrodni, jakich Niemcy dopuścili się na Żydach, Polakach i innych narodach okupowanej Europy, dlatego uznali za niezbędne, aby z całą stanowczością i surowością podjąć się ukarania wszystkich, którzy wystąpili przeciwko prawom człowieka - bez możliwości zasłaniania się rozkazem czy obowiązującym wówczas prawem krajowym. Podkreślali, że Niemcy sami muszą rozliczyć się ze zbrodni, które popełnili, bowiem tylko dzięki temu możliwa będzie budowa prawdziwie demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego.
W styczniu 1944 Helmuth James von Moltke został aresztowany przez gestapo, w związku z tym grupa zdecydowała się przyjąć zupełnie inny model działania i już nigdy nie zdecydowali się na kolejne obrady w większym gronie.
Po nieudanym zamachu na Adolfa Hitlera dokonanym 20 lipca 1944 roku w Wilczym Szańcu w Prusach Wschodnich przez Clausa grafa von Stauffenberga, Moltke bezskutecznie łączony był z zamachowcami i wraz z innymi opozycjonistami Kręgu z Krzyżowej stanął przed Trybunałem Ludowym. W styczniu 1945 roku, po krótkim procesie został skazany na karę śmierci, za sam zamiar stworzenia po upadku Hitlera nowych demokratycznych Niemiec. Wyrok wykonano 23 stycznia 1945 roku - został powieszony w więzieniu Plötzensee.
Krzyżowa - upadek i nowy początek
W 1945 roku niemiecki Kreisau stał się polską Krzyżową. Dotychczasowi mieszkańcy musieli opuścić swoje domy. We wsi osiedlono mieszkańców z byłych terenów polskich na wschodzie oraz Polski centralnej. Majątek w Krzyżowej przekształcono w Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR). W Domu na Wzgórzu zamieszkało kilka rodzin. Użytkowany w coraz mniejszym stopniu pałac popadał w ruinę.W latach 70-tych Karol Jonca, wrocławski historyk prawa, wydawał pierwsze w Polsce publikacje na temat myśli politycznych spiskowców z Kręgu w Krzyżowej i razem z miejscowym proboszczem ks. Bolesławem Kałużą, czynili starania o zabezpieczenie historycznych budynków folwarku i Domu na Wzgórzu oraz kościółka i Wzgórza Cmentarnego. Jednak wszelkie próby upamiętnienia miejsca spotkań spiskowców w Krzyżowej kończyły się w ówczesnej Polsce niepowodzeniem.
W czerwcu 1989 roku, po obradach Okrągłego Stołu w Polsce, ale jeszcze przed upadkiem muru berlińskiego, z inicjatywy wrocławskiego Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK) powstała międzynarodowa grupa będąca zalążkiem Fundacji "Krzyżowa", którą połączył jeden cel - utworzenia w Krzyżowej miejsca europejskiego spotkania i dialogu.
Obecnie właścicielem ośrodka jest Fundacja "Krzyżowa" dla Porozumienia Europejskiego, która narodziła się w wyniku przemian polityczno społecznych w latach 1989 - 1990. Inicjatorami utworzenia Fundacji byli Polacy i Niemcy, ludzie różnych wyznań, których łączyło dążenie do przezwyciężania podziałów, wynikających z sytuacji politycznej po drugiej wojnie światowej, oraz pragnienie rozwijania w Europie relacji opartych na wzajemnym szacunku, dialogu i gotowości do pojednania. Od samego początku działalności, Fundacja ma na celu wspieranie pokojowego współistnienia ludzi różnych narodowości, światopoglądów, wyznań, a także pielęgnowanie historycznego dziedzictwa Krzyżowej.
Krzyżowa obecnie
Na terenie siedemnastowiecznego kompleksu pałacowo - folwarcznego, niegdyś majątku rodziny von Moltke, działa obecnie: największy w Polsce Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży, Miejsce Pamięci, Akademia Europejska oraz Międzynarodowe Centrum Konferencyjne "Krzyżowa". Każdego roku miejsce to odwiedza ponad 20 tysięcy osób z kilkunastu krajów.
 |
| Krzyżowa - plan kompleksu pałacowo - folwarcznego 1/2. Stróżówka - działy programowe, MCK, administracja. 3. Pralnia - pracownie artystyczne, galeria, 4. Wozownia - przedszkole, mieszkania. 5. Pałac - sale wystawowe i seminaryjne, biblioteka. 6. Dom Ogrodnika - Centrum Edukacji Ekologicznej, pokoje gościnne. 7. Stajnia - pokoje gościnne, sale seminaryjne, kuchnia dydaktyczna. 8. Obora - recepcja, pokoje gościnne, jadalnia, kawiarnia i restauracja. 9. Stodoła - sala sportowa, sala wielofunkcyjna z nowoczesnym sprzętem audiowizualnym. 10. Spichlerz - dom gościnny, hotel, sala śniadaniowa. 11. Dom na Wzgórzu - sala pamięci, sale seminaryjne, mieszkania. 12. Odwaga i pojednanie - stała wystawa plenerowa. (fot. Krzyżowa.org.pl) |
Obiekt pałacowo - folwarczny w Krzyżowej obejmuje pałac oraz 9. budynków skupionych wokół dziedzińca - podwórza. Po generalnym remoncie i przebudowie dla potrzeb Fundacji funkcje poszczególnych budynków zmieniły się. Dawne ich przeznaczenie przetrwało tylko w nazwach.
Główny wjazd do dawnej rezydencji znajduje się od strony wsi, przy murze cmentarza przykościelnego. Przed bramą, niemal po środku drogi, stał niegdyś tzw. "dąb pokoju" zasadzony w 1871 roku z okazji pruskiego zwycięstwa pod Sedanem (wojna francusko-pruska), niedawno został ścięty. To na tym dębie w sierpniu 1946 roku, na polecenie Starosty Świdnickiego, przybito listę z nazwiskami mieszkających w Krzyżowej Niemców. Mieli oni w ciągu trzech dni opuścić wieś i udać się do punktu zbiórki w Gracowicach, skąd zostali przetransportowani do różnych stref okupacyjnych ówczesnych Niemiec.
Pod tym dębem umieszczono pamiątkowy kamień z tablicą, która przypomina o spotkaniach opozycjonistów Kręgu z Krzyżowej. Kamień z tablicą stanął dopiero w 1989 roku.
 |
| kamień upamiętniający spotkania opozycjonistów Kręgu z Krzyżowej (fot. Andrzej Powidzki) |
Na teren obiektu wchodzi się przez dużą bramę. Na jej filarach przed wojną stało dwóch wykutych z brązu szermierzy. Po minięciu bramy widać obszerny pusty plac - dziedziniec z równo przystrzyżoną trawą i czworokątnym układem budynków - dawniej gospodarczych i stojącym osobno pałacem - dawniej domem mieszkalnym.
 |
| Krzyżowa - pałac (fot. Andrzej Powidzki) |
Pałac - budynek barokowy, który powstał w latach 1721-1726. Po restauracji cały obiekt wygląda imponująco. Najładniejszą częścią tej prostej budowli są schody prowadzące do bogato zdobionego głównego wejścia z kartuszami herbowymi rodzin von Burt i von Moltke nad drzwiami. Ten ostatni przedstawia trzy cietrzewie, zobaczyć go można także w holu na parterze obok schodów.
 |
| kartusz herbowy rodzinny von Moltke przedstawia trzy cietrzewie (fot. Andrzej Powidzki) |
Po prawej stronie w holu, we wnęce za szklaną taflą jest umieszczona symboliczna replika Krzyża z Coventry, wykonanego z gwoździ ze zniszczonej anglikańskiej katedry św. Michała w Coventry. 14 listopada 1940 roku, podczas nalotu niemieckich bombowców na Anglię, znaczna część miasta Coventry została niemal doszczętnie zniszczona, a znajdująca się w centrum miasta katedra spaliła się.
Krzyż z Coventry wykonany z dużych średniowiecznych gwoździ przypomina o okrucieństwie drugiej wojny światowej i stanowi symbol pojednania.
 |
| Krzyż z Coventry nadany Fundacji "Krzyżowa" 11 listopada 2000 r. (fot. Andrzej Powidzki) |
W 1945 roku miało miejsce przełomowe wydarzenie: ze stalowych gwoździ, które podtrzymywały konstrukcję dachu przed jego zburzeniem, ks. Ryszard Howard - ówczesny proboszcz katedry tworzył w czasie wojny krzyże, które ofiarował niemieckim miastom zniszczonym przez alianckie bombardowania: Kilonii, Dreznu i Berlinowi. Miały one symbolizować nie tylko przebaczenie, ale i prośbę o przebaczenie, było to zgodne z jego refleksją powstałą, gdy zobaczył zrujnowaną katedrę, a przemyślenie było takie: Jesteśmy chrześcijanami, musimy przebaczać sobie nawzajem. Wojna jest bezbożnym aktem nienawiści. Każda strona konfliktu jest winna ludobójstwa, morderstw, gniewu i zniszczenia. Ojcze Przebacz - nie hitlerowcom, którzy zbezcześcili i zrównali z ziemią Twój dom. Ojcze Przebacz nam wszystkim, bo każdy z nas jest winny tym okropieństwom, złu tego świata - przyzwalając na morderstwa i przemoc. Wszyscy zgrzeszyli i obrazili majestat. Słowa "Ojcze przebacz" zapisał na osmolonej ścianie, tuż za miejscem, w którym jeszcze dzień wcześniej stał okazały gotycki Ołtarz. Słowa "Ojcze przebacz" stały się później podstawą "Modlitwy o Pojednanie" odmawianej regularnie w każdy piątek o godz. 12.00 w centrach "Krzyża z Coventry" na całym świecie.
Owe krzyże z gwoździ stały się symbolem pojednania oraz symbolem rodzącej się Wspólnoty Krzyża z Gwoździ. O status partnera Wspólnoty nie można się ubiegać. Jest on nadawany jako wyróżnienie dla osób i organizacji, które wyróżniają się swoją pracą pojednania i budowania pokoju.
Fundacja "Krzyżowa" jest pierwszą w Polsce instytucją, która dostąpiła tego zaszczytu było to 11 listopada 2000 roku. W chwili obecnej na świecie funkcjonuje ponad 220 Ośrodków Krzyża z Gwoździ, z czego dwóch w Polsce: Fundacja Krzyżowa - Europejskie Pojednanie oraz Parafia Ewangelicko - Augsburska Świętej Trójcy w Lublinie, która została włączona do Wspólnoty 3 lipca 2011 roku.
Światowa Wspólnota stawia na zbliżanie ze sobą zwaśnionych ludzi, eliminację konfliktów zbrojnych i przeciwdziałanie problemom ubóstwa czy przemocy. Wspólnocie towarzyszy duch młodzieńczego, idealistycznego zapału i to on sprawia, iż ludzie z nią związani podejmują pozornie beznadziejny trud i odnoszą w tym wielkie sukcesy.
Po lewej stronie w holu, w dawnym gabinecie i sypialni feldmarszałka Helmutha Karla Bernharda von Moltke, znajduje się stała wystawa, która stanowi opowieść o opozycji, przytaczając przykłady konkretnych osób, grup i wydarzeń.
 |
| gabinet i sypialnia feldmarszałka, wystawa stała "Odrzucając kłamstwo z historii oporu i opozycji antytotalitarnej w XX wieku" (fot. Andrzej Powidzki) |
Wewnątrz, na ścianach klatki schodowej zachowały się piękne olbrzymie malowidła - freski, które powstały w roku 1900, dla uczczenia 100. rocznicy urodzin feldmarszałka. Obrazują świadomość historyczną wilhelmowskich Niemiec. Freski mają swoje nazwy: "Hańba" i "Odwet".
"Hańba" - Siegmunda Lipińskiego pokazuje zdobycie Lubeki przez francuską armię Napoleona 6 listopada 1806 r. Chłopiec w dolnym prawym rogu to rzekomo Helmuth von Moltke, późniejszy feldmarszałek.
 |
| fresk "Hańba" - 1806 r. (fot. Andrzej Powidzki) |
"Odwet" - Waltera von Loos Corswarem pokazuje zwycięską armię niemiecką w Paryżu 1 marca 1871 roku. Feldmarszałek, w podeszłym wieku, wjeżdża na siwym koniu i odbiera meldunek.
 |
| fresk "Odwet" - 1871 r. (fot. Andrzej Powidzki) |
Jednak historycy twierdzą, że osoba feldmarszałka umieszczonego na freskach jest sprzeczna z prawdą historyczną, gdyż w tym czasie feldmarszałek był w innych miejscach.
Zobaczyć możemy jeszcze Salę Balową o pięknym wystroju z przepięknym kominkiem, która pełniła niegdyś funkcję jadalni. Jest jeszcze w niej duży piec, którego trójdzielna kompozycja pozwalała na optymalne wykorzystanie ciepła. Niestety, nic poza tymi detalami nie zachowało się z oryginalnego wystroju tego wnętrza.
Dom na Wzgórzu - w tym domu, a nie w pałacu, mieszkał wraz z rodziną ostatni właściciel Krzyżowej - Helmuth James von Moltke. Mieszkanie w pałacu było zbyt kosztowne dla rodziny, która na skutek nienajlepszego gospodarowania majątkiem przez ojca oraz ogólnych warunków gospodarczych popadła w długi. Po śmierci Helmutha Jamesa von Moltke i zakończonej drugiej wojnie światowej, jego żona Freya mieszkała w Domu na Wzgórzu z synami do września 1945 roku, później przeprowadziła się do Berlina.
 |
| Dom na Wzgórzu (fot. Andrzej Powidzki) |
Choć dom po wojnie nie uległ przebudowie, przybyłe tam wówczas polskie rodziny zastały to miejsce zdewastowane przez mieszkających w nim w latach 1945 - 1946 żołnierzy Armii Radzieckiej. Nic nie przypominało ani o poprzednich właścicielach, ani też o Kręgu z Krzyżowej. Po objęciu domu przez Fundację "Krzyżowa" jego mieszkańcy przeprowadzili się do wyremontowanych lub przebudowanych przez Fundację domów w okolicy. Dzisiaj w Domu na Wzgórzu znajduje się Sala Pamięci, część biblioteki Fundacyjnej, mieszkanie pracowników, a na poddaszu pokoje dla wolontariuszy i praktykantów Fundacji. W środku Sali Pamięci stanął stół składający się z czterech oddzielnych ćwiartek, obrazujących polityczną, społeczną i wyznaniową odmienność rodowodu członków Kręgu.
W Domu na Wzgórzu, w Sali Pamięci, dawnej jadalni rodziny von Moltke, 11 czerwca 1998 roku, w dniu uroczystego otwarcia Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Krzyżowej, kanclerz Republiki Federalnej Niemiec Helmut Kohl i premier rządu Rzeczypospolitej Polskiej Jerzy Buzek rozpoczęli oficjalną wizytę. Tutaj spotkali się z Freyą von Moltke, Claritą von Trott zu Solz i Rosemarie Reichwein - wdowami po niemieckich opozycjonistach, członkach antyhitlerowskiej organizacji pod nazwą "Krąg z Krzyżowej". Fragment muru berlińskiego - monument upamiętniający dwudziestą rocznicę Mszy Pojednania odsłonili 11 grudnia 2009 roku Bronisław Komorowski - Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej oraz Norbert Lambert Przewodniczący Niemieckiego Bundestagu.
 |
| fragment muru berlińskiego z graffiti autorstwa Heliko Burchardta (fot. Andrzej Powidzki) |
Na ustawionej obok tablicy napis informuje, że: 12 LISTOPADA 1989 ROKU W KRZYŻOWEJ PREMIER TADEUSZ MAZOWIECKI I KANCLERZ HELMUT KOHL UCZESTNICZYLI W MSZY POJEDNANIA, PODCZAS KTÓREJ PRZEKAZALI SOBIE ZNAK POKOJU.
WYDARZENIE TO STAŁO SIĘ SYMBOLEM PRZEŁOMU W STOSUNKACH POLSKO - NIEMIECKICH.
PRZEZWYCIĘŻENIE POWOJENNEGO PODZIAŁU EUROPY, KTÓREGO SYMBOLEM BYŁ MUR BERLIŃSKI, OTWORZYŁO NOWY ROZDZIAŁ W DZIEJACH DIALOGU I WSPÓŁPRACY OBU NARODÓW.
Na fragmencie muru widnieje graffiti autorstwa Heliko Burchardta.
Wystawa "Odwaga i pojednanie" - to tytuł stałej wystawy plenerowej w Krzyżowej przygotowanej przez Muzeum Historii Polski we współpracy z Fundacją "Krzyżowa" dla Porozumienia Europejskiego. 20 listopada 2014 roku ekspozycję uroczyście otworzyły: premier Polski Ewa Kopacz oraz kanclerz Niemiec Angela Merkel. Wystawa powstała z okazji 25. rocznicy Mszy Pojednania.
 |
| plenerowa wystawa stała "Odwaga i pojednanie" (fot. Andrzej Powidzki) |
Wystawa ma formę labiryntu z symbolicznym stołem. Obrazy nawiązują do stosunków polsko - niemieckich od 1 września 1939 roku do 12 listopada 1989 roku. Wszystkie części ekspozycji złożone są z blaszanych elementów pokrytych rdzą, na które naniesione są obrazy i graffiti. We wnękach ekspozycji znajdują się zdjęcia i opisy wystawy, czołówki gazet, plakaty polityczne i schemat organizacyjny Polskiego Państwa Podziemnego. Ważnym elementem ekspozycji są liczne cytaty z wypowiedzi znanych osób.
opracowanie: Andrzej Powidzki
Nie wszystko, co związane jest z tym miejscem pokazałem i szczegółowo opisałem, ale zachęcam do odwiedzenia tego miejsca, przy okazji można zobaczyć wiele innych ciekawych obiektów znajdujących się w pobliżu Krzyżowej.
fot. Andrzej Powidzki
9-06-2019 publikacja: 3-07-2019
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- pl.wikipedia.org
- krzyzowa.org.pl
- ekumenizm.pl
- lublin.luteranie.pl
| idź do góry | powrót |
 |
warto pomyśleć? |  |
|
Nie da się zobaczyć mózgu człowieka, ale widać kiedy go brakuje.
(internet)
|
||
 |
 |
 |
 |
 |
 | ||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||
 |
 | ||||||||||||||||||||||||
| PRZYJACIELE Internetowego Kuriera Proszowskiego | ||
 |
|
 |
| ||||||||||||
| ||||||||||||
|
|
strona redakcyjna regulamin serwisu zespół IKP dziennikarstwo obywatelskie legitymacje prasowe |
|
wiadomości redakcyjne logotypy patronat medialny archiwum |
|
|
reklama w IKP szczegóły ceny |
|
przyjaciele |
|
copyright © 2016-... Internetowy Kurier Proszowski; 2001-2016 Internetowy Kurier Proszowicki Nr rejestru prasowego 47/01; Sąd Okręgowy w Krakowie 28 maja 2001 Nr rejestru prasowego 253/16; Sąd Okręgowy w Krakowie 22 listopada 2016 KONTAKT Z REDAKCJĄ |
|
|
| ||||||||||||
| ||||||||||||
| KONTAKT Z REDAKCJĄ KONTAKT Z REDAKCJĄ KONTAKT Z REDAKCJĄ KONTAKT Z REDAKCJĄ KONTAKT Z REDAKCJĄ | ||||||||||||
|