Góra Świętej Anny - pomnik historii

Dzisiaj jest czwartek, 26 kwietnia 2024 r. (116 dzień roku) ; imieniny: Marii, Marzeny, Ryszarda

serwis

wydarzenia

informacje

skarby Ziemi Proszowskiej

tv.24ikp.pl

W.Nowiński - wrześniowe...

Magda K.-G. - prawo dla...

serwis IKP / działy autorskie / zachwyćmy się... (A.Powidzki) / Góra Świętej Anny - pomnik historii

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kursy walut
NBP	2023-01-24
USD	4,3341	+0,23%
EUR	4,7073	-0,24%
CHF	4,7014	-0,22%
GBP	5,3443	-0,38%
Wspierane przez Money.pl

Góra Świętej Anny - pomnik historii

pomnik i mauzoleum (fot. duwo.opole.uw.gov)

Proszowice, 22-11-2018

Góra Świętej Anny, o wysokości 404 m n.p.m., znajduje się w samym środku Parku Krajobrazowego o tej samej nazwie. Został on utworzony w 1988 r., w celu ochrony wartości historycznych, kulturowych i przyrodniczych Garbu Chełmu. Na krajobraz ten składa się układ ruralistyczny wsi Góra Świętej Anny, zespół klasztorny o.o. franciszkanów, założenie kalwaryjskie z 37 kaplicami, Domem Polskim, Domem Pielgrzyma, kamiennym amfiteatrem i Pomnikiem Czynu Powstańczego, wraz z układem dróg i alej oraz rezerwat przyrody "Góra Świętej Anny".

Połączenie tych wszystkich wartości w jedną całość została uznana za pomnik historii za sprawą rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 kwietnia 2004 r. W rozporządzeniu zarządzono, co następuje: §1. Uznaje się za pomnik historii "Górę Świętej Anny - komponowany krajobraz kulturowo - przyrodniczy", położoną w gminie Leśnica, w województwie opolskim.

Historia tej ziemi po odzyskaniu niepodległości

W dniu 11 listopada 1918 roku Polska po 123-letniej niewoli odzyskała niepodległość, ale formowanie terytorium państwa polskiego rozpoczęte pod koniec 1918 roku trwało aż do 1922 roku, kiedy to Wileńszczyzna z Wilnem zostały włączone do Polski. Praktycznie każdy skrawek granicy wschodniej i zachodniej został wywalczony zbrojnie. Na zachodzie - podczas trzech powstań śląskich oraz walkach w Wielkopolsce, natomiast na wschodzie toczyła się krwawa wojna z Rosją. I choć ostateczny głos w sprawach ukształtowania granic państwa Polskiego należał do zwycięskiej koalicji wiele jej decyzji, w tym zakresie ograniczało się w praktyce do aprobaty faktów dokonanych zbrojnym czynem.

tablica na skarpie przy placu gdzie stoipomnik (fot. Andrzej Powidzki)

     Wydarzenie z 10 stycznia 1920 roku, gdy przedstawiciele rządu niemieckiego złożyli swoje podpisy na dokumentach oznaczających ratyfikację traktatu wersalskiego kończącego pierwszą wojnę światową, miało dla Górnego Śląska znaczenie podstawowe, ponieważ spowodowało zawieszenie suwerennej władzy Niemiec na całym spornym obszarze górnośląskim. Stan taki miał obowiązywać tak długo, aż w sprawach tego obszaru zapadną ostateczne decyzje oparte na wynikach plebiscytu. Po ratyfikacji traktatu wersalskiego w roli suwerena na Górnym Śląsku zaczęły występować mocarstwa koalicji: Wielka Brytania, Francja i Włochy. Nabrały więc mocy prawnej postanowienia o plebiscycie, a w roli pełnomocnika wymienionych mocarstw władzę na Górnym Śląsku zaczęła sprawować Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa i Rządząca. Międzysojusznicza Komisja była organem zwierzchnim władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Stałą siedzibę miała w Opolu.

     Plebiscyt zorganizowano 20 marca 1921 roku. Wynik plebiscytu nie był odzwierciedleniem rzeczywistego układu sił narodowych na terenie plebiscytowym przede wszystkim ze względu na udział "emigrantów", co przyniosło korzyść Niemcom - umożliwiał to regulamin plebiscytowy. Mimo to, obie strony uznawały wynik plebiscytu za swoje zwycięstwo. Jednak o losach Górnego Śląska miały zadecydować mocarstwa zwycięskiej koalicji, gdyż w swych postanowieniach zdecydowały się uwzględnić wynik globalny. Polska zabiegała natomiast o to, aby w sprawie podziału Górnego Śląska były uwzględnione wyniki uzyskane podczas plebiscytu w poszczególnych gminach. Postulat strony polskiej nie został jednak wzięty pod uwagę i wyłoniła się uzasadniona obawa, że podział Górnego Śląska wypadnie dla Polski bardzo niekorzystnie.

     Po stronie polskiej nasiliła się niewiara w sprawiedliwy podział spornego obszaru plebiscytowego, a jej wyrazicielem była większość Polaków mieszkających na Górnym Śląsku. Podejmowali zatem usilne zabiegi o rozbudowę konspiracyjnej siły zbrojnej gdyż przewidywali, że o losach Górnego Śląska zdecyduje walka zbrojna. W toku konspiracyjnych przygotowań zbrojnych trwała intensywna rozbudowa organizacji, która funkcjonowała skrycie jako Obrona Plebiscytu.

     Decyzje w sprawie kolejnego, trzeciego zbrojnego wystąpienia zapadły w trzeciej dekadzie kwietnia 1921 roku. Kształtowały się one w toku narad polskiego komisarza plebiscytowego Wojciecha Korfantego z komendantem Obrony Plebiscytu podpułkownikiem Maciejem Mielżyńskim. Korfanty okazywał niezdecydowaną postawę, a czas naglił, ponieważ członkowie Międzysojuszniczej Komisji zajmowali się formowaniem dokumentu mającego stanowić podstawę decyzji ostatecznych. Ostateczną decyzję Korfanty podjął dopiero wówczas, gdy otrzymał poufne informacje, że przedstawiciele Wielkiej Brytanii oraz Włoch zamierzają wnioskować o przekazanie Polsce tylko rolniczych skrawków Górnego Śląska. Ustalono wówczas, że zbiórka zaprzysiężonych członków Obrony Plebiscytu rozpocznie się 2 maja o godzinie 23.00.

amfiteatr - widownia (fot. Andrzej Powidzki)

     Mobilizacja sił powstańczych o charakterze alarmowym, poprzedzająca właściwe działania bojowe rozpoczęła się na rozkaz przygotowany przez podpułkownika Mielżyńskiego, podpisany również przez komisarza Korfantego, który potem zrezygnował z funkcji komisarza plebiscytowego i ogłosił, że staje na czele powstania jako dyktator.

     Wstępne akcje zbrojne przyniosły powstańcom wielki sukces w rejonie przemysłowym. Liczne miasta i osiedla tego rejonu zostały opanowane prawie bez boju. Ten sukces wojsk powstańczych miał jednak tylko przejściowy charakter, ponieważ ich działania spotkały się ze zdecydowanym przeciwdziałaniem wojsk koalicyjnych, które nie wahały się nawet przed użyciem siły. W wyniku ich interwencji Wojska Powstańcze były zmuszone ustąpić z głównych miast okręgu przemysłowego.

     Najważniejszym wydarzeniem militarnym trzeciego powstania śląskiego trwającego od 3 maja do 5 lipca 1921, były boje stoczone w rejonie Góry św. Anny, w tym bitwa o Górę św. Anny w dniach 21 - 26 maja 1921 roku. Góra św. Anny stała się areną krwawych walk między polskimi siłami powstańczymi a siłami niemieckimi. Bitwę stoczoną na Górze św. Anny wygrały siły niemieckie, jednak boje toczone w rejonie Góry św. Anny przez powstańców polskich miały przełomowy charakter, bo skłoniły dowództwo wojsk koalicyjnych do zdecydowanej interwencji uwieńczonej przerwaniem walki do czasu zawarcia umowy rozejmowej 5 lipca 1921 roku.

     Trzecie powstanie śląskie przyniosło jednak sukces polityczny, jakim była zmiana rozstrzygnięć związanych z podziałem Górnego Śląska między państwo niemieckie i nowo powstałą Rzeczpospolitą Polską. Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa i Rządząca powiększyła obszar Górnego Śląska, który przypadł Polsce. Do Polski została przyłączona południowo - wschodnia część Górnego Śląska, w której znajdowały się huty i kopalnie węgla. Takie rozwiązanie było korzystne dla odradzającego się po zaborach kraju. Natomiast Góra św. Anny na kolejne 24 lata znalazła się w granicach państwa niemieckiego.

Mauzoleum i amfiteatr - Koloseum propagandy

Władze III Rzeszy postanowiły wybudować pomnik ku czci walczących i poległych w czasie trzech powstań śląskich - obrońców niemieckiego Śląska. Długo szukano miejsca, aż w końcu uznano Górę św. Anny, za właściwe. W latach 1934 - 1938 powstał tutaj duży kompleks architektoniczny, który składał się z amfiteatru skalnego, mauzoleum, schroniska młodzieżowego i miejsca na obozowisko dla wychowywanej przez faszystowski reżim młodzieży oraz otaczającego całość parku z licznymi ścieżkami spacerowymi. Schronisko po wojnie służyło harcerzom i wczasowiczom, ale w 2000 roku uległo spaleniu.

Autorami głównej części projektu byli berlińscy architekci - Franz Bohmer i Georg Petrich. Samo mauzoleum było dziełem Roberta Tischnera, który nadał mu militarny charakter. Pomnik miał formę okrągłej rotundy z potężnymi przyporami i przypominał z daleka wieżę czołgu. Wejście do mauzoleum prowadziło przez masywne drzwi od strony zachodniej. Obiekt składał się z dwóch części, hali wyższej pokrytej kopułą z latarnią granitowej konstrukcji i niższej wykutej w skale nazywanej "Hala Zmarłych".

amfiteatr - widok z placu przed pomnikiem (fot. Andrzej Powidzki)

amfiteatr - postument flagowy - widok ze skarpy (fot. Andrzej Powidzki)

     Wewnątrz mauzoleum ściany ozdobiono kolorową mozaiką z orłem i swastyką. Promienie słoneczne wpadające do wnętrza rotundy przez odpowiednio rozmieszczone otwory górne odbijały się od mozaiki, tworząc imponujący efekt świetlistych i kolorowych ścian mauzoleum otaczających umieszczony pośrodku posąg. Wielki posąg autorstwa Fritza Schmolla zwanego Eisenwerth, przedstawiał klęczącego mężczyznę z obnażonym torsem - umierającego germańskiego wojownika, a wokół we wnękach w ścianie umieszczono sarkofagi ze szczątkami poległych w walkach z Polakami, podczas III Powstania Śląskiego niemieckich bojowników Freikorpsów (Korpusów Ochotniczych).

     W nocy z 2/3 kwietnia 1938 roku, z pobliskiego cmentarza ekshumowano szczątki poległych w trakcie III Powstania Śląskiego bojowników Freikorpsów i w 50. sarkofagach w uroczystym pochodzie z płonącymi pochodniami (tzw. Fakelzugu) wprowadzono do wewnątrz mauzoleum. Ich nazwiska wypisane wewnątrz tej budowli symbolizować miały wszystkich poległych z okresu walk o niemiecki Śląsk. W ceremonii uczestniczyły tłumy, w tym przedstawiciele władz partyjnych NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, założona w 1920 r. przez Adolfa Hitlera). Oficjalnego otwarcia pomnika dokonano 22 maja 1938 roku.

     Historia niemieckiego mauzoleum - pomnika kończy się we wrześniu 1945 roku, kiedy przystąpiono do jego rozbiórki, jako powód podano "zagrożenie zawaleniem się mauzoleum" przez osuwającą się skarpę od strony amfiteatru, ale niewątpliwie była to likwidację pozostałości po Niemcach na tym terenie.

na skarpie pomnik, poniżej postument flagowy (fot. Andrzej Powidzki)

amfiteatr - zgliszcze schroniska młodzieżowego (fot. Andrzej Powidzki)

     Szczątki żołnierzy pochowano w zbiorowej mogile na cmentarzu parafialnym, uzyskany z rozbiórki kamień wysłano do odbudowy Warszawy, a pozostałość zlikwidowano wysadzając w powietrze. Po wielu latach, w tym miejscu stanął pomnik według projektu Xawerego Dunikowskiego.

     W tym samym czasie (1934-1938) u podnóża mauzoleum, w dawnym kamieniołomie wybudowano kamienny amfiteatr, który może pomieścić od 7 tysięcy (miejsca siedzące) do 23 000 osób (miejsca stojące).

     Amfiteatr z postumentem flagowym i estradą służył do organizacji olbrzymich nazistowskich uroczystości - wieców oraz oddawaniu czci poległym Niemcom, którym poświęcone było mauzoleum znajdujące się na górze skarpy - nad amfiteatrem. Masowe nazistowskie uroczystości organizowano zwłaszcza w okresie, w którym w annogórskim sanktuarium gromadzili się wierni w czasie religijnych uroczystości. Ideolodzy narodowego socjalizmu chcieli ukazać ludności Górnego Śląska siłę własnych przekonań politycznych. Obecnie amfiteatr za sobą ma już czas swej świetności, podupadł i jest w bardzo złym stanie technicznym ze względu na brak zainteresowania i nieprzeznaczanie na jego cel wystarczających środków przez lokalne władze. Jednak i tak przykuwa uwagę swoją wielkością.

Pomnik Czynu Powstańczego

Już po zakończeniu drugiej wojny światowej, z inicjatywy ówczesnego wojewody śląskiego Aleksandra Zawadzkiego (1899-1964) i Związku Weteranów Powstań Śląskich, postanowiono wznieść pomnik upamiętniający polskich bohaterów powstań śląskich. W tym celu 21 maja 1945 roku delegaci władz państwowych, partyjnych i Związku Weteranów Powstań Śląskich dokonali lustracji wokół Góry Świętej Anny.

Pomnik Czynu Powstańczego (fot. Andrzej Powidzki)

matka z dzieckiem na ręku (fot. Andrzej Powidzki)

     Decyzja o budowie nowego pomnika na miejscu istniejącego niemieckiego mauzoleum - pomnika zapadła 1 sierpnia 1945 r. podczas pierwszych po drugiej wojnie światowej obchodów rocznicowych Powstań Śląskich na Górze św. Anny. We wrześniu 1945 r. rozpoczęto rozbiórkę niemieckiego mauzoleum - pomnika, a 16 październik 1945 r. pozostałość wysadzono w powietrze.

     W listopadzie 1945 r. ogłoszono pierwszy konkurs na projekt pomnika. Nadesłano 38. prac, jednak żadna z koncepcji nie został zaaprobowana do wykonania. Wiosną 1946 roku na pomnik ogłoszono drugi konkurs, który wygrał Xawery Dunikowski (1875-1964), wybitny rzeźbiarz i wykładowca akademicki.

     W pierwszym wariancie artysta poprzez symbolikę swego dzieła przedstawić zamierzał historię Śląska i wolnościowych zrywów jego ludu. Ówcześni dygnitarze nie zaakceptowali jednak tej wizji i zadecydowali, aby był to Pomnik Czynu Powstańczego i Wyzwolenia Śląska, a jednocześnie Pomnik Bojowników o Wolność i Demokrację. Podczas obchodów 25-lecia III Powstania Śląskiego, 19 maja 1946 roku, pod fundament zaprojektowanego pomnika wmurowano akt erekcyjny. Pomnik miał stanąć w tym samym miejscu, gdzie poprzednio stało niemieckie mauzoleum. Zachowała się do dziś tablica upamiętniająca to wydarzenie.

     W kwietniu 1947 r. rozpoczęto budowę pomnika, którego budowa z powodów finansowych, politycznych i zmieniającej się koncepcji przedłużała się. Po z górą siedmiu latach powstał monument, który charakteryzuje się prostotą architektoniczną i symboliką przekazu.

     Patrząc na pomnik, widzimy cztery wysokie wieże kamienne o podstawie prostokąta, tzw. pylony, które zespalają i zwieńczają ogromne poziome belki kamienne pokryte płaskorzeźbami obrazującymi wielowiekową walkę wyzwoleńczą ludu śląskiego. Osiem głów u zbiegu pylonów przedstawia typy ludzi śląskich - głowy szlachetne, pełne zaciętości i skupienia.

znicz - Śląski Krzyż Powstańczy - rewrs (fot. Andrzej Powidzki)

znicz - Order Krzyża Grunwaldu - awers (fot. Andrzej Powidzki)

     Obchodząc pomnik z zewnątrz, widzimy wojowników z dzidami i napis NIEMCZA 950, dalej powstańców śląskich wyruszających do boju, robotników śląskich protestujących przeciw krzywdzie i wyzyskowi, strajk szkolny z 1934 roku, śląskich robotników, gwałty germańskie na ludności Śląska, pochód wojsk Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego, robotników i urzędników manifestujących razem na rzecz pokoju na świecie.

     Przy wewnętrznych ścianach pylonów, widzimy cztery dwumetrowe postacie z granitu: górnika, hutnika, rolnika i matki z dzieckiem na ręku, strzegą one znajdujący się pośrodku postument a na nim znicz. Na postumencie wykute są: awers i rewers Śląskiego Krzyża Powstańczego i Orderu Krzyża Grunwaldu. Wiodące z trzech stron schody łączą monument z obszernym placem.

     Odsłonięcia monumentu dokonał 19 czerwca 1955 roku przewodniczący Rady Państwa Aleksander Zawadzki w asyście walczących pod Górą św. Anny powstańców: Tomasza Czaji i Franciszka Skrzypczyka. Tego dnia w żadnych przemówieniach gloryfikujących powstańców i śląski lud ani razu nie padło wspomnienie o Wojciechu Korfantym (1873-1939), który tak jak u przedwojennych władz sanacyjnych, tak i u powojennych władz komunistycznych, jako syn ziemi śląskiej nie był akceptowany.

Muzeum Czynu Powstańczego

Dom Polski - Muzeum Czynu Powstańczego (fot. Andrzej Powidzki)

eksponat muzealny - wóz pancerny (fot. Andrzej Powidzki)

Projekt utworzenia Muzeum Czynu Powstańczego zrodził się podczas obchodów czterdziestej rocznicy III Powstania Śląskiego w 1961 r. Lokalizacja placówki nie była przypadkowa, to właśnie Góra św. Anny, była rejonem najkrwawszych zmagań zbrojnych trzeciego powstania śląskiego w 1921 roku i stała się symbolem walki ludu śląskiego o powrót Śląska do odrodzonej po latach zaborów Polski. Uroczyste otwarcie muzeum miało miejsce 19 lipca 1964 roku w Leśnicy. Od 1980 roku muzeum ma swoją stałą siedzibę w "Domu Polskim" znajdującym się przy drodze z Leśnicy do Góry Świętej Anny.

tablica przy wejściu do muzeum (fot. Andrzej Powidzki)

Muzeum Czynu Powstańczego, które mieści się w budynku "Domu Polskiego" splotło ze sobą tradycje powstań i plebiscytu, polskiego ruchu narodowego w Niemczech oraz tragedię hitlerowskiego terroru. Muzeum ma charakter monograficzny. Jego zbiory dotyczą generalnie powstań śląskich oraz plebiscytu na Górnym Śląsku.

Do wartościowych zbiorów należy zaliczyć sztandary bojowe i kombatanckie oraz pisemne rozkazy wydawane w czasie III Powstania Śląskiego. Ekspozycja stała przedstawia zagadnienia: historii klasztoru i kalwarii na Górze św. Anny, polski ruch narodowy na Śląsku w Iatach 1848 - 1918, działalność Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" na Śląsku, I Powstanie Śląskie, II Powstanie Śląskie i Plebiscyt, III Powstanie Śląskie, przejęcie polskiej części Górnego Śląska w 1922 roku, działalność Związku Polaków w Niemczech i Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech. Organizowane są tam także czasowe wystawy przyrodnicze w Dziale Przyrody Muzeum Śląska Opolskiego.

opracowanie: Andrzej Powidzki