Zapomniane zwycięstwo pod Orszą

herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów (fot. pl.wikipedia.org) pieczęć Wielkiego Księstwa Moskiewskiego (fot. pl.wikipedia.org)

9-09-2014

     Wczoraj - 8 września - minęła 500. rocznica świetnego zwycięstwa zaciężnych wojsk polskich i wojsk litewskich nad wojskami moskiewskim. Przez wiele lat zwycięstwo pod Orszą nie było naświetlane z powodów politycznych. W latach PRL niekorzystnym było ukazywanie polsko - litewskiego zwycięstwa militarnego, które doprowadziło do "pierwszego kongresu" wiedeńskiego w 1515 r. będącego jednym z największych wydarzeń politycznych szesnastowiecznej Europy Środkowo - Wschodniej i ukazującego wpływ dynastii Jagiellonów na kształt stosunków polityczno - gospodarczych pomiędzy cesarzem Habsburgów, Wielkim Księciem Moskiewskim i Hohenzollernami.

     Pogromienie wojsk Wielkiego Księstwa Moskiewskiego przez wojska polsko - litewskie 8 września 1515 roku kładło także tamę imperialnym dążeniom moskiewskim w Europie Środkowo - Wschodniej na 200 lat.

     W latach siedemdziesiątych XV wieku książę moskiewski Iwan III Srogi rozpoczął wdrażać idee zbierania ziem ruskich. Obejmując władzę w 1462 r. rządził państwem o powierzchni 430 tys. kilometrów kwadratowych. W czasie kiedy na tron wstąpił jego wnuk Iwan IV Groźny państwo moskiewskie liczyło 2 800 tys. kilometrów kwadratowych. Pod ponowieniem Iwana III znacznie wzrósł prestiż państwa, które przejęło spuściznę ideologiczną po Bizancjum, pokonanym przez Turków w 1453 roku. Książę moskiewski poślubił Zofię bratanicę ostatniego cesarza bizantyjskiego Konstantyna Dragasesa i adoptował atrybuty ideologii państwa bizantyjskiego. Od tej pory na pieczęci Wielkiego Księcia Moskiewskiego widniał dwugłowy orzeł. Komunikat był jednoznaczny: po upadku Rzymu i Bizancjum Moskwa stawała się "trzecim Rzymem" - stolicą i protektorką religii greckiej - prawosławnej.

Wielkie Księstwo Moskiewskie z przełomu XV i XVI w. (fot. archiwum.rp.pl)

     Było jasne że moskiewscy książęta mają zamysł zbudowania Wielkiej Rusi włącznie z częścią, która wchodziła w skład Litwy. Pierwszym celem stał się Nowogród Wielki będący największym organizmem państwowym na Rusi. Moskwa stawiała pod znakiem zapytania zarówno niepodległość Nowogrodu oraz jego ustrój polityczny. Argumentując że Nowogród Wielki należący niegdyś do książąt włodzimierskich powinien należeć do ich spadkobiercy księcia moskiewskiego. Panujący ustrój społeczny Nowogrodu - demokrację wiecową - określano mianem diabelskiego wymysłu, podczas gdy władza absolutna książąt moskiewskich pochodzi od samego Boga.

     Kolejne dziesięć lat było pasmem sukcesów polityki moskiewskiej. Po odparciu najazdu Wielkiej Ordy Iwan III ostatecznie zrzucił zwierzchnictwo tatarskie. Zawarł sojusz z Tatarami krymskim i poszczuł ich przeciwko Litwie.

     W 1482 roku najazd Tatarów Krymskich dotarł aż na Polesie i stał się początkiem ponad stuletniej serii rajdów tatarskich na ziemie litewskie i polskie. Iwan Groźny doprowadził w tym czasie do wchłonięcia księstwa twerskiego, które rywalizowało o prymat w dziele jednoczenia Rusi. Ukoronowaniem Jego sukcesów stało się przyjecie tytułu Wielkiego Księcia całej Rusi a także zmontowanie koalicji antyjagiellońskiej. W tym celu Iwan III dogadał się z Chanem Ordy Krymskiej Mengli Girejem, królem Węgier Maciejem Korwinem, władcą Mołdawii Stefanem Wielkim oraz wszedł w konszachty z Habsburgami austriackimi: cesarzami Maksymilianem I i Fryderykiem III. Za powód do rozpoczęcia wojny z Litwą uznał zawarty sojuszu bojarów Nowogrodzkich z Wielkim Księstwem Litewskim.

     W tym samym czasie ciężar polityki zagranicznej Kazimierza Jagiellończyka skierowany był na zachód i południe. Jagiellonom udało się opanować na dwa pokolenia - do 1526 roku trony Czech i Węgier. Wraz z Polską i Litwą Jagiellonowie władali na przełomie XV i XVI wieku Europą Środkowo - Wschodnią.

     Twórcą potęgi Jagiellonów w tamtym czasie był król Polski Kazimierz Jagiellończyk, którego śmierć w 1492r. skomplikowała relacje pomiędzy połączonymi unią personalną Koroną i Litwą. Władzę objęli synowie Kazimierza Jagiellończyka - w Koronie Jan Olbracht, a na Litwie - Aleksander. Bracia nie wchodzili sobie w drogę ale o sojuszu lub ścisłej współpracy wojskowej nie było mowy. Aleksander Jagiellończyk obejmując rządy na Litwie skończył 30 lat. Wykształcony pod czujnym okiem Jana Długosza, w Wilnie trafił na gniazdo os. Elitę władzy Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowiła wąska grupa możnowładców, którzy decydowali o nadaniach ziemskich a swych synów i krewnych umieszczali na urzędach. Latyfundia litewskich możnowładców znajdowały się w centrum księstwa, tym samym nie byli oni zainteresowani ziemiami kresowymi Litwy oraz losem tamtejszych kniaziów i bojarów.

Państwa we władaniu dynastii Jagiellonów ok. 1500r. (fot. pl.wikipedia.org)

     Do roli lidera opozycji przeciw możnowładcom urastał kniaź Michał Gliński. Utalentowany, posiadający dobre wykształcenie polityczne i wojskowe uzyskane we Włoszech, powrócił na początku XVI wieku na Litwę i stał się bliskim współpracownikiem Aleksandra Jagiellończyka. 5 sierpnia 1506 r. rozgromił pod Kleckiem czambuły chana krymskiego. To znaczące zwycięstwo wojsk litewskich miało miejsce na dwa tygodnie przed śmiercią Aleksandra Jagiellończyka i nie zostało właściwie docenione ani przez zawistnych możnowładców litewskich ani przez Zygmunta I zwanego w Polsce Starym, który zasiadł na litewskim tronie po śmierci Aleksandra Jagiellończyka. Zygmunt I pozbył się ze swego otoczenia utalentowanego i wykształconego kniazia, co popchnęło Glińskiego do zdrady i przejścia w 1508 r. na służbę u księcia moskiewskiego.

     Wojna litewsko - moskiewska przybrała od razu niepomyślny obrót dla Litwinów, którzy nie zdołali odeprzeć moskiewskiego naporu na Siewierszczyznę i Smoleńszczyznę. Na stronę Moskwy przeszli książęta litewscy: Siemion Bielski i Siemion Możajski. Od dotkliwej klęski wojsk litewskich pod Wiedroszą - 14 lipca 1500 r., Litwa pozostawała bezbronna, jej możliwości mobilizacyjne - po stracie kilku tysięcy wojowników pod Wiedroszą - nie były w stanie sprostać wyzwaniom obrony księstwa.

     W kwietniu 1503 roku zawarto rozejm na mocy którego Litwa oddała Moskwie ziemię siewiersko - czernichowską, część ziemi smoleńskiej i witebskiej. Dyplomacja litewska nie była w stanie wynegocjować wymiany jeńców. Dla celów dalszego prowadzenia wojny jedyną nadzieją była pomoc wojskowa Korony. Wielkie Księstwo Litewskie przygotowując się do prowadzenia działań wojennych, po zakończeniu rozejmu spodziewało się pomyślnego przebiegu starcia. Takim przewidywaniom sprzyjały okoliczności. Zmarł bowiem Iwan III Groźny. Spodziewano się że jego syn Wasyl nie dorówna ojcu. Dla wzmocnienia Litwy przybył 5 tysięczny korpus posiłkowy z Korony. Jednak we wznowionych działaniach wojennych Wasylowi III sprzyjał zamęt wywołany buntem kniazia Glińskiego, który rozlał się na całą wschodnią Białoruś. Sam Gliński wyrósł w szeregach moskiewskich na jednego z najbardziej utalentowanych i głównych dowódców. Zawarty w październiku 1508 roku kolejny pokój wieczysty potwierdził poprzednie zdobycze terytorialne Moskwy.

głównodowodzący walczącymi wojskami
Konstanty Ostrogski (hetman wielki litewski) - Rzeczypospolita Obojga Narodów (fot. pl.wikipedia.org)
Iwan Czeladnin - Wielkie Księstwo Moskiewskie (fot. pl.wikipedia.org)

     Od momentu objęcia rządów Wasyl III zaczął rozbudowę artylerii i piechoty. Poprzez zręczność dyplomacji przełamał izolację gospodarczą i polityczną państwa. Pozyskał poparcie króla duńskiego, dogadał się z Hanzą i zneutralizował zakon inflancki. Zawarte sojusze z cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem oraz mistrzem zakonu Albrechtem Hohenzollernem zmieniły układ sił w ówczesnej Europie Środkowo - Wschodniej. Sojusznicy zobowiązali się do wzajemnej pomocy i podziału ewentualnych łupów politycznych i terytorialnych. Finałem wspólnych sojuszy miał być rok 1515 kiedy to Moskwa i Cesarstwo miały wspólnie uderzyć na państwo polsko - litewskie. Moskwa rościła sobie prawo do Białorusi i Ukrainy cesarstwo zaś do dawnych terenów Zakonu Krzyżackiego. Korona także znalazła się w zagrożeniu - nie było już miejsca na spory polsko - litewskie.

     Dla słabej ekonomicznie, demograficznie i militarnie Litwy pomoc z Korony była dużym wsparciem. Wojska Koronne brały udział w walkach przeciwko tatarom i moskwicinom od początku panowania Zygmunta I. Armia polska przechodziła modernizację. Ciężką jazdę - jako mało zwrotną - zastępowano chorągwiami jazdy organizowanymi na wzór serbskich raców, którzy dzięki zwrotności i sprytowi dawali się we znaki armii tureckiej.

     W Europie Zachodniej i na Śląsku zaciągano roty piechoty lancknechtów. Znaczenie nadawano organizacji artylerii, jej sile ognia, celności i sprawności w boju. Jednostki inżynieryjno - saperskie stały się korpusem wojskowym, któremu powierzano bardzo ważne role w przygotowaniu działań wojennych.

     Kolejna faza konfliktu rozpoczęła się w 1512 roku. Wasyl III skierował zagony w kierunku Kijowa, Orszy, Drucka, Wielkich Łuków, wkrótce rozpoczął oblężenie Smoleńska, które trwało do jesieni 1513r., a kolejne próby zajęcia twierdzy kończyły się niepowodzeniem. Wczesną wiosną 1514 wojska moskiewskie w sile ok. 80 tys. i 300 armatami rozpoczęły ponowne działania w celu zdobycia Smoleńska. Tym razem pomyślne. Pod wpływem ostrzału artylerii moskiewskiej i presji bojarów, w lipcu i sierpniu namiestnik smoleński Jurii Sołohub rozpoczął rokowania kapitulacyjne. 31 sierpnia 1514r. obrońcy Smoleńska otworzyli bramy miasta. Następnego dnia wjechał do miasta Wasyl III. W końcu sierpnia w rejon Orszy dotarła 40 tysięczna armia moskiewska dowodzona przez Iwana Czeladnina w celu obserwowania ruchu 25 tysięcznej armii wojsk polsko - litewskich pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego Konstantego Ostrogskiego i hetmana polnego Janusza Radziwiłła. W tej sile znajdował się kontyngent polskiej jazdy zaciężnej, piechoty oraz ochotników prowadzonych przez hetmana nadwornego Janusza Świerczowskiego i starostę trembowelskiego Wojciecha Sempolińskiego.

     Czeladnin i pozostali dowódcy moskiewscy ufali we własne siły, byli pochłonięci sporami kompetencyjnymi i zlekceważyli wieści o pochodzie nieprzyjaciela. Armia polsko - litewska w nocy z 7 na 8 września 1514 r. wykorzystując sprawność rot inżynieryjno - saperskich Jana Baszty sprawnie przeprawiła się na południowy brzeg Dniepru ok. 5 kilometrów na wschód od Orszy i stanęła na rozległej równinie rozciętej wąwozem wraz z artylerią Jana Behema i Hansa Weisa.

     Zaskoczony rozwojem wypadków kniaź Czeladnin uszykował swoje wojska w tradycyjny sposób: W centrum pułk wielki i pułk przedni. Na prawo pułk kniazia wojewody Michaiła Bułhakowa - Golicy. Na lewo pułk kniazia Andrieja Oboleńskiego. W odwodzie jazda wojewody Gieorgija Fiodorowicza Dawydowa.

     Hetman Ostrogski uszykował naprzeciw centralnych pułków moskiewskich większą część piechoty i artylerii wspomaganych przez doborowe chorągwie zaciężne i ochotników z Polski. Na lewe skrzydło ugrupował dziesięć polskich chorągwi kopijników. Na prawo skierował trzon sił litewskich. Pozostałą ilość rot lancknechtów wraz z artylerią ukrył w wąwozie - przewidując pozorowanie odwrotu w czasie bitwy i wciągnięcie nieprzyjaciela w zasadzkę ogniową. Całość ugrupowania osłaniała lekka jazda litewska.

      Pomimo że Czeladnin przegapił możliwość zaskoczenia sił polsko - litewskich podczas przeprawy przez Dniepr to ukształtowanie terenu dawało mu przewagę taktyczną. Wojska polsko - litewskie znajdowały się w zakolu rzeki i ich niepowodzenie w bitwie mogło zakończyć się całkowitą katastrofą.

Obraz Bitwa pod Orszą (po 1520) (fot. pl.wikipedia.org)

      Od rana do południa wojska stały naprzeciw siebie. W południe ruszył do natarcia pułk wojewody Bułhakowa - Golicy z zamiarem oskrzydlenia polskich chorągwi kopijniczych. Naprzeciw do starcia wyruszył starosta Sempoliński. Nacisk pułku Bułhakowa był tak duży że polskie chorągwie wycofały się do centrum pod osłonę piechoty i artylerii, która celnym ogniem powstrzymała szarżę pułku Bułhakowa. Dało to możliwość uporządkowania szyków Sempolińskiemu i wznowienie przeciwnatarcia ze wsparciem lekkiej jazdy litewskiej. Tym razem siła natarcia polskich i litewskich chorągwi doprowadziła do rozbicia pułku Bułhakowa. Według jednego z ruskich latopisów rozbicie pułku jazdy Bułhakow zawdzięcza głównodowodzącemu kniaziowi Czeladninowi, który nie udzielił pomocy swemu podkomendnemu ze względu na niechęć do niego.

     Tymczasem na prawe skrzydło wojsk polsko - litewskich natarł kniaź Oboleński. Ostrogski przeciwstawił mu swoich Litwinów, którzy zaczęli spychać pułk Oboleńskiego. W odpowiedzi Czeladnin wzmocnił Oboleńskiego częścią swojego pułku odzyskując teren i przewagę. W odpowiedzi na ten manewr hetman Ostrogski zarządził pozorowany odwrót w kierunku wąwozu, wciągając pułki moskiewskie w zasadzkę ogniową umieszczonych tam wcześniej lancknechtów i artylerii. Pozorowany manewr odwrotu i ogniowej zasadzki powiodły się całkowicie eliminując całkowicie z bitwy lewe skrzydło moskiewskie. Następnie Ostrogski nakazał uderzenie jazdy ciężkozbrojnej na centralnym odcinku gdzie stał pułk Czeladnina. Natarcie okazało się piorunujące. Kniaź Czeladnin dotarł do pułku odwodowego ale i tu czekała agonia. Do wieczora odniesiono zwycięstwo na polu bitwy. Pościg za wojskami moskiewskimi trwał do północy.

     Zwycięstwo pod Oroszą było możliwe dzięki współdziałaniu wojsk polsko - litewskich. Udowodniło także wyższość operacyjno - taktyczną wojsk zaciężnych nad tradycyjnym pospolitym komponentem wojsk moskiewskich. Zapobiegło zawiązywaniu się koalicji habsbursko - moskiewskiej przeciwko Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dzięki odniesionemu zwycięstwu możliwy był pierwszy traktat wiedeński w 1515 z udziałem Polski i Litwy - jedno z najważniejszych dla Polski i Litwy wydarzeń w historii Europy Środkowej.

Bitwa pod Orszą (szkic autora)

     Jednak odniesiony sukces militarny pod Orszą nie przełożył się na sukcesy polityczno - strategiczne. Podczas pierwszego zjazdu wiedeńskiego król Zygmunt I zwany Starym zgodził się, że w razie wygaśnięcia dynastii Jagiellonów na Węgrzech i w Czechach dziedziczyć będą po nich Habsburgowie. Było to podyktowane kilkoma powodami. Polsce i Litwie zagrażał sojusz austriacko - rosyjski a także wspieranie Zakonu Krzyżackiego przez Habsburgów. W tamtym czasie gospodarka polska koncentrowała się na Morzu Bałtyckim, przez które szlachta polska transportowała zboże i wełnę na zachód. Włoskie posiadłości królowej Bony - żony Zygmunta I Starego były zagrożone. Nic także nie zapowiadało aby dynastia Jagiellonów mogła wygasnąć niebawem.

     Tak się jednak stało. Władysław II Jagiellończyk zmarł w 1516 roku, a jego syn Ludwik II w roku 1526 poległ w bitwie pod Mohaczem. Wtedy to Węgry Zachodnie i Czechy zostały przejęte przez Habsburgów.

Piotr Staniszewski   


ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
  1. Zwycięstwa oręża polskiego; wyd. RM; Warszawa 2009
  2. Oskar Halecki; Historia Polski; wyd. Towarzystwo Naukowe KUL; Lublin 199

  3. pl.wikipedia.org
  4. archiwum.rp.pl

Artykuł pochodzi ze strony: Internetowego Kuriera Proszowskiego
Zapraszamy: https://www.24ikp.pl/autorskie/piotr/20140909orsza/art.php